Nadużycie uprawnień przez funkcjonariusza publicznego – art. 231 k.k.

Przestępstwo przekroczenia uprawnień lub niedopełnienia obowiązków.

Art. 231. § 1. Funkcjonariusz publiczny, który, przekraczając swoje uprawnienia lub nie dopełniając obowiązków, działa na szkodę interesu publicznego lub prywatnego,
podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.
§ 2. Jeżeli sprawca dopuszcza się czynu określonego w § 1 w celu osiągnięcia korzyści majątkowej lub osobistej,
podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10.
§ 3. Jeżeli sprawca czynu określonego w § 1 działa nieumyślnie i wyrządza istotną szkodę,
podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.
§ 4. Przepisu § 2 nie stosuje się, jeżeli czyn wyczerpuje znamiona czynu zabronionego określonego w art. 228.

  • Dobra prawne naruszane przestępstwem,

  • Przekroczenie uprawnień przez funkcjonariusza,

  • Niedopełnienie obowiązków przez funkcjonariusza,

  • Działanie na szkodę interesu publicznego lub prywatnego,

  • Rodzaje winy,

  • Istotność szkody,

  • Korzystanie z pomocy obrońcy.

Przestępstwa, o których mowa w art. 231 k.k., zaliczane są do ścisłej kategorii tzw. przestępstw urzędniczych (Rozdział XXIX Kodeksu karnego – Przestępstwa przeciwko działalności instytucji państwowych oraz samorządu terytorialnego). Sprawcą przestępstw opisanych w art. 231 k.k. jest osoba będąca funkcjonariuszem publicznym w rozumieniu art. 115 § 13 k.k. Przepis ten wymienia katalog stanowisk, zajęć i funkcji składających się na to pojęcie. Definicja zawarta w art. 115 § 13 k.k. ma w zasadzie charakter precyzyjny i wyczerpujący.

Dobra prawne naruszane przestępstwem

Karalność zachowań opisanych w art. 231 k.k. ma przede wszystkim chronić prawidłowe funkcjonowanie instytucji państwowych i samorządu terytorialnego. Przedmiotem ochrony tego przepisu karnego jest również autorytet oraz zaufanie społeczne do władz i instytucji, a także konkretne interesy publiczne lub prywatne zagrożone lub naruszone przestępnym zachowaniem (tak: SA w Szczecinie w wyr. z 13.02.2015 r., sygn. II AKa 205/14).

Przekroczenie uprawnień

Karalne zachowanie funkcjonariusza publicznego polega na przekroczeniu uprawnień lub niedopełnieniu obowiązków. Uprawnienia i obowiązki funkcjonariuszy publicznych wynikają z przepisów prawa, zarówno rangi ustawowej, jak i aktów niższego rzędu, np. rozporządzeń, statutów, zarządzeń, regulaminów, instrukcji, poleceń służbowych, decyzji, umów, aktów powołania i nominacji.

Z przekroczeniem uprawnień możemy mieć do czynienia zarówno wtedy, gdy działania funkcjonariusza związane z jego funkcją publiczną wykraczają poza przyznane mu kompetencje i uprawnienia, jak i wówczas, gdy działania te zostały podjęte w ramach przysługujących mu uprawnień, lecz są bezpodstawne lub niezgodne z obowiązującym prawem (por. wyr. SN z 08.05.2007 r., sygn. IV KK 93/07).

Niedopełnienie obowiązków

Niedopełnienie obowiązków przez funkcjonariusza publicznego może polegać na zaniechaniu podejmowania działań, do których funkcjonariusz jest prawnie zobowiązany. Niedopełnieniem obowiązków może być również zachowanie sprzeczne z nałożonym na niego obowiązkiem. Obowiązki funkcjonariusza publicznego wynikają z przepisów prawa oraz określonych normatywnych wzorców i standardów zachowań przyjętych dla danego stanowiska, zawodu lub funkcji (np. wzorce: „dobrego ministra”, „dobrego urzędnika”, „dobrego komendanta”). Sąd Najwyższy uznał na przykład, że w przypadku niedopełnienia obowiązków przez notariusza, za źródło obowiązków, których naruszenie może prowadzić do realizacji tego znamienia „(…) należy uznać zarówno przepisy ustawy – Prawo o notariacie, jak i uregulowania Kodeksu Etyki Zawodowej Notariusza, a także zasady wynikające z samego charakteru zajmowanego stanowiska oraz istoty zadań przynależnych temu stanowisku (jako ogólne zasady postępowania z określonym dobrem prawych, oparte na doświadczeniu i wiedzy)” (post. SN z 20.12.2016 r., sygn. V KK 316/16). W tym samym orzeczeniu Sąd Najwyższy wskazał, że naruszenie obowiązków nie może być wątpliwe, ani mało istotne, gdyż w takim wypadku nie będzie prowadziło do odpowiedzialności karnej.

Działanie na szkodę interesu publicznego lub prywatnego

Karalność zachowania funkcjonariusza publicznego, polegającego na przekroczeniu uprawnień lub niedopełnieniu obowiązków związanych z pełnioną przez niego funkcją, uwarunkowana jest działaniem na szkodę interesu publicznego lub prywatnego. W orzecznictwie wskazuje się zatem, że „(…) samo przekroczenie uprawnień albo niedopełnienie obowiązków nie wyczerpuje jeszcze znamion przestępstwa określonego w art. 231 § 1 KK. Dla jego bytu konieczne jest ustalenie „działania na szkodę interesu publicznego lub prywatnego”(…)” (wyr. SN z 23.06.2015 r., sygn. WA 6/15). Pojęcie szkody interesu publicznego lub prywatnego nie zostało odrębnie zdefiniowane i ma charakter ocenny, zależny od okoliczności faktycznych danego zdarzenia. Podkreślić należy, że dla zaistnienia przestępstwa z art 231 § 1 nie jest konieczne samo wystąpienie szkody (choć najczęściej szkoda taka zostaje spowodowana), lecz „działanie na szkodę”. Oznacza to, że już samo zaistnienie realnego niebezpieczeństwa powstania szkody powoduje odpowiedzialność sprawcy. Jest to zatem przestępstwo z kategorii tzw. przestępstw „z narażenia”. Przyjmuje się, że „(…) szkoda nie musi mieć charakteru materialnego, może mieć także charakter niematerialny, a nawet szkody moralnej” (wyr. SN z 18.12.2012 r, sygn. WA 25/12). Szkoda nie może być jednak iluzoryczna (tak: SN w wyr. z 17.07.2008 r., sygn. WA 24/08).

Rodzaje winy

Przestępstwa opisane w art. 231 § 1 k.k. ma charakter umyślny i może zostać popełnione zarówno z zamiarem bezpośrednim (sprawca chce popełnić przestępstwo), jak i zamiarem ewentualnym (sprawca przewidując możliwość popełnienia przestępstwa, na to się godzi).

Przestępstwo z art. 231 § 2 k.k. może zostać popełnione wyłącznie z zamiarem bezpośrednim. Sprawca działa bowiem „w celu” osiągnięcia korzyści majątkowej lub osobistej. Sprawca tego przestępstwa obejmuje swoim zamiarem zarówno przekroczenie uprawnień lub niedopełnienie obowiązków, jak i działanie na szkodę interesu publicznego lub prywatnego (tak: SN w wyr. z 17.07.2008, sygn. WA 24/08).

Przestępstwo z art. 231 § 3 k.k. ma charakter nieumyślny (zob. art. 9 § 2 k.k.), zaś szkoda zostaje faktycznie wyrządzona i ma charakter istotny. Warunkiem realizacji znamion nieumyślnego zachowania będzie zatem obiektywnie rozumiana przewidywalność wystąpienia istotnej szkody, jako wyniku zachowania sprawcy (zob. wyr. SN z 22.06.2010 r, sygn. WA 13/10).

Istotność szkody

Istotność szkody, o której mowa w art. 231 § 3 k.k. jest pojęciem o charakterze ocennym i każdorazowo wymaga rekonstrukcji na gruncie konkretnego stanu faktycznego. W orzecznictwie wyrażany jest pogląd, że „(…) dla oceny czy wyrządzona szkoda była istotna w rozumieniu art. 231 § 3 KK, ważne jest to, czy szkoda stanowiła znaczną dolegliwość dla strony pokrzywdzonej w momencie jej wyrządzenia, a nie po upływie znacznego czasu od chwili jej powstania” (wyr. SN z 20.05.2008, sygn. III KK 29/08).

Korzystanie z pomocy obrońcy

Każdej osobie, która jest podejrzana albo oskarżona o popełnienie przestępstwa, przysługuje prawo do obrony, w tym do korzystania z pomocy obrońcy. Obrońcą w sprawie karnej może być adwokat lub radca prawny. Skorzystanie z pomocy obrońcy już na początkowym etapie postępowania karnego może mieć istotne znaczenie dla prawidłowej realizacji prawa do obrony w całej sprawie. Procesy karne w sprawach z art. 231 k.k. mają z reguły skomplikowany i wielowątkowy charakter. Dokonanie prawidłowych ustaleń faktycznych niejednokrotnie wiąże się z koniecznością przeprowadzenia szeregu czynności procesowych i dowodów, w tym, uzyskania wiadomości specjalnych, ustalenia źródeł i zakresu obowiązków funkcjonariusza, powołania biegłych, przesłuchania świadków. Skomplikowany charakter tych spraw odnosi się także do zagadnień prawnych, dotyczących np.: warunków podejmowania decyzji, związku przyczynowego pomiędzy działaniem a szkodą, istotności szkody, zawinienia, zachowania reguł ostrożności, definicji interesu publicznego, sposobów obliczania biegu przedawnienia, prawidłowości przyjętej kwalifikacji prawnej oraz szeregu innych problemów nie poruszonych w niniejszej publikacji. Zagadnienia te wymagają doświadczenia i wiedzy prawniczej z zakresu różnych dziedzin prawa. Aktywność procesowa profesjonalnego obrońcy w zakresie postępowania dowodowego, składanych wniosków i twierdzeń oraz weryfikacji ustaleń organów procesowych, może mieć kluczowe znaczenie dla prawidłowego określenia zakresu sprawstwa i winy bądź ustalenia braku tych elementów.

Dokładne i aktualne opisy znamion przywołanych wyżej przestępstw oraz zagrożenia karami, zawarte są w odpowiednich przepisach Kodeksu karnego.

adwokat Marek Dulniak

Warszawa, 19 maja 2019 r. 

Zobacz również: