problemy z prawidłową kwalifikacją prawną
Obserwowany w ostatnim czasie wzrost aktywności organów ścigania w wykrywaniu i zwalczaniu nielegalnej produkcji papierosów nie usunął istniejących od dawna wątpliwości związanych z określeniem prawidłowej podstawy prawnej oskarżenia a następnie skazania za przestępstwa związane z tym procederem. Nadal aktualne są przypadki, w których po wykryciu przez Policję u danej osoby określonej ilości wyrobów tytoniowych pochodzących z nielegalnej produkcji (składowanych w domu lub np. przewożonych samochodem), stawia się tej osobie zarzut popełnienia przestępstwa z art. 65 § 1 kodeksu karnego skarbowego, dotyczącego m.in. nabywania, przechowywania, przewożenia lub pomocy w zbyciu wyrobów akcyzowych, stanowiących przedmiot czynów zabronionych określonych w art 63 k.k.s., 64 k.k.s. lub 73 k.k.s. Zastosowanie tego przepisu w początkowej fazie czynności procesowych wydaje się zabiegiem praktycznym, ponieważ pozwala na postawienie zarzutów karnych, zatrzymanie ujawnionego towaru i nie wymaga od organów ścigania dokonywania natychmiastowych ustaleń, czy osoba, u której wyroby tytoniowe znaleziono (nawet w znacznych ilościach), była ich faktycznym producentem. Przyjęcie w takim przypadku kwalifikacji prawnej z art. 65 § 1 k.k.s. rodzi jednak istotne problemy, wynikające z ograniczeń w zakresie możliwości stosowania tego przepisu. Pochodzące z nielegalnej produkcji papierosy zalicza się do wyrobów akcyzowych wymienionych w tym przepisie, jednak przestępstwa z art 63 k.k.s. i art. 64 k.k.s., do których odwołuje się dyspozycja art. 65 § 1 k.k.s., mogą być popełnione w zasadzie jedynie przez legalnie działające podmioty posiadające status producenta wyrobów akcyzowych w rozumieniu przepisów ustawy o podatku akcyzowym lub w stosunku do towaru produkowanego przez takie podmioty. Na podstawie przywołanych przepisów, karalne są niektóre zachowania, polegające na przykład na bezprawnym wydaniu wyrobów akcyzowych bez ich uprzedniego oznaczenia znakami akcyzy lub wydanie przez producenta wyrobów akcyzowych przeznaczonych do wywozu za granicę, bez pisemnego powiadomienia właściwego organu. Przepisy te nie powinny mieć zastosowania do nielegalnego wytwórcy papierosów lub osoby parającej się paserstwem papierosów pochodzących z takiego źródła. Jak trafnie zauważył Sąd Apelacyjny w Szczecinie w wyroku z dnia 25 lutego 2016 r. (sygn. Akt: II AKa 226/15):
Przestępstwo z art. 65 § 1 k.k.s. nie może odnosić się do dowolnego przedmiotu akcyzowego, nieoznaczonego tym znakiem, ale tylko do przedmiotu czynu zabronionego określonego w art. 63, 64 lub 73 k.k.s. Oczywistym jest, że przedmioty akcyzowe przemycone na terytorium Polski stanowią przedmiot przestępstwa skarbowego z art. 65 § 1 k.k.s., gdyż zachowanie takie określone zostało w art. 63 § 2 k.k.s. Większość pozostałych zachowań wskazanych w art. 63, 64 i 73 k.k.s. bądź odnosi się wprost do różnych alkoholi, bądź towarów, dla których zmieniono przeznaczenie akcyzowe oraz wydanych bez upoważnienia poza skład podatkowy. Żadne z tych zachowań nie dotyczy przypadku nielegalnej produkcji papierosów, gdyż papierosy takie stanowić będą przypadek przestępstwa skarbowego z art. 54 k.k.s., zatem ich nabycie lub przewożenie nie będzie stanowiło przestępstwa z art. 65 k.k.s.
Niektóre z przedstawionych wyżej argumentów zastosować można do przepisów art. 69 k.k.s. i 69a k.k.s., które również bywają orężem organów ścigania po wykryciu nielegalnych fabryk papierosów. Pierwszy z wymienionych przepisów dotyczy m.in. produkcji, importu lub obrotu wyrobami akcyzowymi bez przeprowadzenia urzędowego sprawdzenia, zaś drugi dotyczy np.: produkcji, magazynowania, przeładowywania wyrobów akcyzowych poza składem podatkowym z naruszeniem warunków stosowania procedury zawieszenia poboru akcyzy. W świetle dominujących poglądów doktryny i większości publikowanych na gruncie tych przepisów orzeczeń sądowych, przestępstwa te mogą zostać popełnione wyłącznie przez legalnie działające podmioty uprawnione do produkcji wyrobów akcyzowych. Zgodzić się należy z poniższym, opartym na doktrynie, poglądem prawnym wyrażonym w wyroku Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 26 listopada 2013 r. (sygn. Akt: II AKa 362/13):
Wspomniany wyżej Komentator Grzegorz Łabuda na kanwie powołanego przez apelującego przepisu (art. 69 § 1 k.k.s.) wywodzi (LEX teza 5) co następuje (cyt.): „Podmiotem czynu zabronionego stypizowanego w § 1 (art. 69 k.k.s. – przyp. SA) jest ten tylko, na kim ciąży obowiązek przeprowadzenia urzędowego sprawdzenia; jest to więc delikt indywidualny (T. Oczkowski (w) V. Konarska-Wrzosek, T. Oczkowski, Prawo karne skarbowe, s. 263)”. W dalszej części Komentarza do art. 69 k.k.s. Grzegorz Łabuda, definiując znamiona określające czynność sprawczą występku przewidzianego w tym przepisie, trafnie wywodzi, że czynność urzędowego sprawdzenia, o której mowa w § 1 spoczywa na podmiotach prowadzących legalną działalność m.in. w zakresie produkcji, magazynowania i przeładunku wyrobów akcyzowych, podlegających urzędowemu sprawdzeniu przed rozpoczęciem jej prowadzenia (Komentarz do Kodeksu karnego skarbowego, LEX teza nr 6). Jest zatem rzeczą oczywistą, że skoro czyn z art. 69 § 1 k.k. stanowi delikt indywidualny (jego podmiotem może być tylko osoba prowadząca działalność legalną), sprawcami owego czynu nie mogą być osoby zajmujące się nielegalnym procederem (a zatem oskarżeni). W tym stanie rzeczy, akceptując stanowisko Sądu I instancji przedstawione w omawianym zakresie na stronie 23 uzasadnienia zaskarżonego wyroku, Sąd Apelacyjny utrzymał w mocy orzeczenie tegoż Sądu w części, w jakiej oskarżeni R. R. (1), S. D. (1), D. G. (1) i P. W. (1) zostali uniewinnieni od czynu zarzucanego im w pkt III części wstępnej (pkt II części dyspozytywnej).
Podobne stanowisko na gruncie art. 69a k.k.s. zajął Sąd Najwyższy, wskazując że:
Występek z art. 69a § 1 k.k.s. jest przestępstwem indywidualnym właściwym, co oznacza, że jego sprawcą nie może być osoba produkująca lub magazynująca wyroby akcyzowe, która wcześniej nie uzyskała zezwolenia na prowadzenie składu podatkowego. (post. SN z 04.09.2013 r., sygn. akt: V KK 92/13)
Należy przy tym pamiętać, że w orzeczeniach, w których kwalifikację z art 69 k.k.s. uznano z różnych względów za dopuszczalną, pojawiały się inne komplikacje, skutkujące na przykład eliminacją części zarzutu na korzyść oskarżonych. W wyroku z dnia 21 listopada 2013 r. (sygn. Akt: II AKa 370/13), w sprawie dotyczącej kilkumilionowego uszczuplenia podatku akcyzowego, Sąd Apelacyjny w Katowicach stwierdził:
(…) biorąc pod uwagę, że oskarżonym nie przypisano zarzucanego pierwotnie popełnienia także przestępstwa skarbowego z art. 54 § 1 k.k.s., a do znamion faktycznie przypisanego im przestępstwa skarbowego z art. 69 § 1 k.k.s. nie należy uszczuplenie, bądź narażenie na uszczuplenie należności publicznoprawnej, Sąd Apelacyjny dokonał zmiany zaskarżonego wyroku w jego punkcie 2 poprzez wyeliminowanie z opisu ujętego tam czynu całego zwrotu „czym narazili Skarb Państwa na uszczuplenie podatku akcyzowego w kwocie co najmniej 4.316.088 zł.
Wobec przedstawionych powyżej wątpliwości interpretacyjnych dotyczących uznania nielegalnej produkcji papierosów za przestępstwo skarbowe, wydawać by się mogło, że pewność co do prawidłowej kwalifikacji prawnej omawianego nielegalnego procederu daje jedynie ustawa z dnia 2 marca 2001 r. o wyrobie alkoholu etylowego oraz wytwarzaniu wyrobów tytoniowych. Artykuł 12a tej ustawy uznaje za karalne zachowanie polegające m.in. na wytwarzaniu wyrobów tytoniowych bez wymaganego wpisu do rejestrów wymaganych w tej ustawie (np. rejestr producentów wyrobów tytoniowych). Nie kwestionuje się również poglądu, że nielegalnie produkowane papierosy są wyrobem tytoniowym w rozumieniu art 2 ust. 2 omawianej ustawy (wyrób wyprodukowany z tytoniu przeznaczony do palenia oraz tabaka). Odmienność znamion przywołanych wcześniej przepisów karnoskarbowych oraz przepisu art. 12a ustawy o wyrobie alkoholu etylowego i wytwarzaniu wyrobów tytoniowych w zasadzie powinna eliminować możliwość łącznej kwalifikacji nielegalnej produkcji papierosów na podstawie obu tych ustaw. Warto w tym kontekście zwrócić uwagę na stanowisko wyrażone przez Sąd Apelacyjny w Katowicach w wyroku z dnia 28 marca 2013 r. (sygn. Akt: II AKa 562/12), w którym przyjęto, że to samo zachowanie polegające na nielegalnym wytwarzaniu papierosów może stanowić jednocześnie przestępstwo z art. 69 § 1 k.k.s. i przestępstwo z art. 12a ustawy o wyrobie alkoholu etylowego i wyrobów tytoniowych, uznając to zachowanie za jeden czyn w rozumieniu art. 8 k.k.s. W przywołanym wyroku, Sąd Apelacyjny przyjął nadto, że:
Znamiona art. 12a ust. 1 cyt. ustawy, których brak w opisie kwestionuje obrona, odsyłają do treści art. 3 ust. 2 cyt. ustawy. Postanowiono w tym przepisie, że działalność gospodarcza w zakresie wytwarzania wyrobów tytoniowych jest działalnością regulowaną w rozumieniu przepisów ustawy z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej i wymaga wpisu do rejestru producentów wyrobów tytoniowych. Prowadzenie działalności gospodarczej to proces polegający na stworzeniu odpowiednich warunków do jej wykonywania, a nie tylko faktyczne jej wykonywanie (wyrok WSA w Warszawie z dnia 28 stycznia 2009 r., VII SA/Wa 1374/08, Lex Polonica nr 2033733). Nikt, łącznie z obrońcą, nie może być wątpliwości, że prowadzenia tego rodzaju działalności oskarżonym nie przypisano, w związku z czym w ogóle nie mieli możliwości dokonać ww. zgłoszenia. Oskarżeni produkowali papierosy, które były oznaczone podrobionymi znakami towarowymi (…) i (…) Z kolei faktem notoryjnie znanym jest fakt, iż tego rodzaju działalność gospodarcza w zakresie produkcji papierosów m-ki M. i C. prowadzi legalnie firma (…). Skoro oskarżonym przypisano udział w grupie „wytwarzającej papierosy oznaczone podrobionymi, zarejestrowanymi znakami towarowymi o treści M. i C., bez zgody i na szkodę (…) S.A.” to jest oczywiste, że nie spełnili oni także wymogu wpisu do rejestrów, gdyż uczynił to (…) jako wyłącznie uprawniony producent papierosów M. i C. Dla nikogo zapoznającego się z treścią zarzutów i przypisanych oskarżonym czynów nie może budzić wątpliwości, iż oskarżeni pomagali w nielegalnej produkcji papierosów i nikt z zamieszanych w ten proceder osób nie dopełnił jakichkolwiek wymaganych przepisami obowiązków.
Na marginesie powyższych rozważań, zauważyć można, że skoro przepisy ustawy z dnia 2 marca 2001 r. o wyrobie alkoholu etylowego oraz wytwarzaniu wyrobów tytoniowych stoją na straży prawidłowego obrotu gospodarczego wyrobami tytoniowymi, to przestępstwo opisane w art. 12a tej ustawy może zostać uznane za tzw. przestępstwo gospodarcze sensu largo. Nie sposób jednak zaliczyć tego przestępstwa do kategorii przestępstw skarbowych – nie tylko ze względu na usytuowanie tego przepisu poza ustawą karnoskarbową, ale przede wszystkim z uwagi na brak znamion, które odnosiłyby się do uchybienia obowiązkom akcyzowym lub podatkowym.
Poza obszarem niniejszej publikacji pozostają zagadnienia związane z prawidłowym stosowaniem obostrzenia kary w przypadku spowodowania uszczupleń podatku dużej wartości, wytwarzania wyrobów tytoniowych znacznej wartości lub uczynienia sobie z popełnienia przestępstwa stałego źródła dochodu, jak również działania w zorganizowanej grupie przestępczej produkującej wyroby tytoniowe. Z punktu widzenia omawianych wcześniej zagadnień, kluczowe znaczenie ma dokonanie prawidłowej kwalifikacji prawnej ujawnionego procederu nielegalnej produkcji papierosów oraz innych zachowań z tym związanych. Za każdym razem wymaga to dokładnego rozważenia strony przedmiotowej i podmiotowej przestępstw opisanych w obu ustawach (tj. kodeksie karnym skarbowym i ustawie o wyrobie alkoholu etylowego i wyrobów tytoniowych) w kontekście ujawnionych okoliczności przestępstwa, w szczególności użytych sposobów produkcji wyrobów tytoniowych, sposobów oznaczania znakami akcyzy oraz wprowadzania do obrotu i sprzedaży. Kryterium wyboru podstawy prawnej stawianego zarzutu z pewnością nie powinny być przewidywane w przepisach rodzaj i wysokość kary, których surowość w ustawie karnoskarbowej będzie z reguły dalej idąca.
adwokat Marek Dulniak
Warszawa, 7 listopada 2016 r.