Groźby i zmuszanie – art. 190 k.k. i art. 191 k.k.

Podstawowe zagadnienia, pomoc prawna i obrona:

  • Groźba karalna,
  • Zmuszanie i groźba bezprawna,
  • Wymuszenie zwrotu wierzytelności,
  • Utrudnianie korzystania z lokalu mieszkalnego,
  • Odszkodowanie i zadośćuczynienie za krzywdę,
  • Korzystanie z pomocy prawnej.

Przestępstwo groźby karalnej

Art. 190. § 1. Kto grozi innej osobie popełnieniem przestępstwa na jej szkodę lub szkodę osoby najbliższej, jeżeli groźba wzbudza w zagrożonym uzasadnioną obawę, ze będzie spełniona,
podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.
§ 2. Ściganie następuje na wniosek pokrzywdzonego.

Przestępstwo zmuszania

Art. 191. § 1. Kto stosuje przemoc wobec osoby lub groźbę bezprawną w celu zmuszenia innej osoby do określonego działania, zaniechania lub znoszenia,
podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.
§ 1a. Tej samej karze podlega, kto w celu określonym w § 1 stosuje przemoc innego rodzaju uporczywie lub w sposób istotnie utrudniający innej osobie korzystanie z zajmowanego lokalu mieszkalnego.
§ 2. Jeżeli sprawca działa w sposób określony w § 1 w celu wymuszenia zwrotu wierzytelności, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.
§ 3. Ściganie przestępstwa określonego w § 1a następuje na wniosek pokrzywdzonego.

Dobro prawne naruszone przestępstwem

Przestępstwa gróźb karalnych (art. 190 k.k.) i zmuszania (art 191 k.k.) należą do grupy przestępstw przeciwko wolności, ujętych w rozdziale XXIII Kodeksu karnego. Przedmiotem ochrony przepisu art. 190 k.k. jest prawo każdego człowieka do życia w poczuciu bezpieczeństwa, czyli wolność od strachu i poczucia zagrożenia popełnieniem przestępstwa. W przypadku przestępstwa zmuszania (art. 191 k.k.) chroniona jest wolność rozumiana jako swoboda decyzyjna człowieka w zakresie wyboru sposobu określonego działania, zaniechania lub znoszenia. Karalne są zatem określone w tych przepisach zachowania, które te dobra naruszają.

Groźba karalna

Istotą przestępstwa z art 190 § 1 k.k. jest grożenie innej osobie popełnieniem przestępstwa na jej szkodę lub szkodę osoby najbliższej, przy czym groźba musi wzbudzić w zagrożonym uzasadnioną obawę, że będzie spełniona. Groźba może zostać wyrażona na różne sposoby, np. słownie, przy pomocy gestu, listownie, za pośrednictwem innej osoby, przy użyciu internetu (np. mailowo, poprzez wpis na portalu społecznościowym) lub poprzez inne środki komunikowania. W orzecznictwie przyjmuje się, że „(…) dla realizacji znamion przestępstwa z art. 190 § 1 KK nie jest wymagane, aby sprawca miał rzeczywiście zamiar wykonać groźbę lub by podjął jakiekolwiek działania zmierzające do natychmiastowego spełnienia swej groźby. Wystarczy wykazać, że groźba, subiektywnie, a więc w odbiorze osoby zagrożonej, wywołała obawę jej spełnienia, a następnie fakt ten należy zweryfikować, poprzez obiektywne stwierdzenie, czy zagrożony, istotnie mógł w danych okolicznościach, w ten sposób, odebrać tę groźbę.” (post. SN z 05.12.2017 r., sygn. III KK 251/17).

Przestępstwo groźby karalnej jest przestępstwem umyślnym, które może zostać popełnione zarówno w zamiarze bezpośrednim, jak i ewentualnym. Jest to zarazem przestępstwo skutkowe, a znamieniem skutku jest wzbudzenie w zagrożonym uzasadnionej obawy spełnienia groźby.

Ściganie przestępstwa z art. 190 § 1 k.k. odbywa się na wniosek pokrzywdzonego. Złożenie takiego wniosku do organów ścigania (np. policji lub prokuratury) skutkuje dalszym prowadzeniem przez te organy postępowania z urzędu. Osoba pokrzywdzona może cofnąć wniosek o ściganie. Jeśli postępowanie karne znajduje się w fazie postępowania przygotowawczego, do cofnięcia wniosku wymagana jest zgoda prokuratora, natomiast w postępowaniu sądowym wymagana jest zgoda sadu. Cofnięcie wniosku o ściganie może nastąpić jedynie do czasu rozpoczęcia przewodu sądowego na pierwszej rozprawie głównej. Późniejsze cofnięcie wniosku nie jest już możliwe i nie wywołuje skutku w postaci umorzenia postępowania. Po skutecznym cofnięciu wniosku o ściganie, jego ponowne złożenie jest niedopuszczalne (art. 12 Kodeksu postępowania karnego).

Zmuszanie i groźba bezprawna

Przestępstwo z art. 191 § 1 k.k. polega na stosowaniu przemocy wobec osoby lub groźby bezprawnej w celu zmuszenia innej osoby do określonego działania, zaniechania lub znoszenia. Groźba bezprawna jest pojęciem szerszym od groźby popełnienia przestępstwa, o której mowa w art. 190 k.k. Groźbą bezprawną będzie zarówno groźba, o której mowa w art. 190 k.k., jak i groźba spowodowania postępowania karnego lub rozgłoszenia wiadomości uwłaczającej czci zagrożonego lub jego osoby najbliższej. Nie stanowi jednak groźby bezprawnej zapowiedź spowodowania postępowania karnego, jeżeli ma ona jedynie na celu ochronę prawa naruszonego przestępstwem (patrz art. 115 § 12 k.k.). Zachowania sprawcy przestępstwa zmuszania polegają na przykład na użyciu siły fizycznej (np. przytrzymywaniu, biciu, szarpaniu), groźbie użycia przemocy (np. pobicia, spowodowania obrażeń, skrzywdzenia osoby najbliższej, spowodowania wypadku). Należy przy tym mieć na uwadze, że groźba bezprawna, o której mowa w art. 191 § 1 k.k., „(…) musi być, na tyle realna, że u obiektywnego obserwatora zdarzenia wywołuje przekonanie, że jej użycie może wpłynąć na określone zachowanie pokrzywdzonego zgodnie z wolą sprawcy tego zdarzenia.” (wyr. SN z 26.09.2006 r., sygn. WA 27/06). Wspólną cechą zachowań inkryminowanych w art. 191 § 1 k.k. jest zatem bezprawne oddziaływanie na wolę pokrzywdzonego w celu pokonania jego sprzeciwu bądź przełamania oporu przed podjęciem określonych działań, w celu powstrzymania pokrzywdzonego przed postępowaniem zgodnie ze swoją wolą, a także, w celu znoszenia przez pokrzywdzonego, wbrew własnej woli, określonego stanu.

Przestępstwo zmuszania, o którym mowa w art. 191 § 1 k.k. nie ma charakteru skutkowego. Dla jego popełnienia nie jest konieczne, aby pokrzywdzony zachował się w sposób, do którego jest zmuszany. Wystarczy, że sprawca podejmie wymienione w tym przepisie działania w określonym celu. W orzecznictwie ugruntowany jest pogląd, że „(…) przestępstwo z art. 191 § 1 KK jest przestępstwem czynnościowym (formalnym) a nie materialnym. Dla jego dokonania wystarcza, że sprawca podjął określone w przepisie środki zmuszania, tj. użył przemocy lub groźby bezprawnej w celu określonym w przepisie, bez względu na to czy pokrzywdzony zachował się w sposób, do jakiego zmuszał go sprawca. Do znamion tego czynu zabronionego nie należy skutek w postaci zmuszenia innej osoby do określonego działania, zaniechania lub znoszenia (…). Z takiego – bezskutkowego – charakteru tego typu czynu zabronionego wynika, że również wzbudzenie obawy urzeczywistnienia groźby nie może być ujmowane jako skutek zachowania opisanego w art. 191 § 1 KK, a więc tak, jak w przepisie art. 190 § 1 KK.” (post. SN z 14.02.2013 r., sygn. II KK 120/12).

Przestępstwo zmuszania z art 191 § 1 k.k. jest przestępstwem umyślnym, które może zostać popełnione jedynie z zamiarem bezpośrednim.

Ściganie przestępstwa z art. 191 § 1 k.k. następuje z oskarżenia publicznego z urzędu.

Wymuszenie zwrotu wierzytelności

Art. 191 § 2 opisuje przestępstwo zmuszania do zwrotu wierzytelności. Jest to przestępstwo poważniejsze od przestępstwa opisanego w art. 191 § 1 k.k., zawierające wyższy stopień społecznej szkodliwości. Znalazło to odzwierciedlenie w zagrożeniu karą pozbawienia wolności (do lat 5), która jest wyższa od przyjętej w podstawowym typie przestępstwa zmuszania z art. 191 § 1 k.k. (do lat 3). Należy jednak podkreślić, że możliwość zakwalifikowania działania sprawcy na podstawie art. 191 § 2 k.k. jako wymuszenia zwrotu wierzytelności, zależy od spełnienia określonych w tym przepisie warunków dotyczących istnienia, realności i charakteru prawnego wymuszanej wierzytelności. W przeciwnym wypadku, może dojść do popełnienia przestępstwa, za które przewidziana jest jeszcze surowsza odpowiedzialność karna niż w art. 191 § 2 k.k. Sąd Apelacyjny w Warszawie w jednej ze spraw wyraził pogląd, że: „W żaden sposób nie można przyjąć, że oskarżeni swoim zachowaniem zrealizowali znamiona przestępstwa wymuszenia zwrotu należnej wierzytelności. Znamiona czynu zabronionego z art. 191 § 2 KK realizuje bowiem taki sprawca, który stosując przemoc lub groźbę bezprawną zmusza inną osobę do zaspokojenia uzasadnionych roszczeń swoich lub innej osoby, która mu to zleciła. Sprawca działa w celu wymuszenia zwrotu wierzytelności, a więc świadczenia należnego. W wypadku gdy świadczenie jest nienależne, wchodzą w grę przestępstwa przeciwko mieniu, w przedmiotowej sytuacji z art. 282 KK” (wyrok z 02.02.2018 r., sygn. II AKa 106/17). Jeśli więc pokrzywdzony nie jest dłużnikiem w rozumieniu prawa cywilnego lub wierzytelność ma charakter fikcyjny, nienależny i nie zasługuje na cywilnoprawną ochronę, to sprawca, w zależności od okoliczności popełnienia czynu, będzie traktowany jako sprawca innego przestępstwa, np. przestępstwa wymuszenia rozbójniczego (art. 282 k.k.), przestępstwa rozboju (art. 280 k.k.), przestępstwa wzięcia zakładnika (art. 252 k.k.), za które przewidziana jest znacznie surowsza odpowiedzialność karna niż w art. 191 § 2 k.k.

Ściganie przestępstwa z art. 191 § 2 k.k. następuje z oskarżenia publicznego z urzędu.

Utrudnianie korzystania z lokalu mieszkalnego

Obowiązująca od 2016 r. regulacja zawarta w art. 191 § 1a k.k., wprowadziła do porządku prawnego nowy typ przestępstwa zmuszania, skierowanego przeciwko osobie zajmującej lokal mieszkalny. Nowelizacja stanowiła odpowiedź na budzące społeczny sprzeciw metody usuwania lokatorów niektórych nieruchomości. Część zachowań nakierowanych na zmuszenie lokatorów do opuszczenia zajmowanych lokali trudno było zakwalifikować na podstawie dotychczasowych przepisów. Konstrukcja art. 191 § 1a k.k. może jednak budzić pewne wątpliwości interpretacyjne, dlatego kluczowe znaczenie dla prawidłowej wykładni tego przepisu będą miały orzeczenia sądów wydawane na gruncie konkretnych stanów faktycznych.

Dyspozycja art. 191 § 1a k.k. zawiera znamiona „uporczywości” lub „istotności”, które są charakterystyczne dla innego przestępstwa przeciwko wolności, tj. przestępstwa uporczywego nękania (stalkingu) z art 190a k.k. Posiłkując się orzecznictwem dotyczącym tego przestępstwa, można przyjąć, że uporczywy charakter będą miały wielokrotne, powtarzające się działania sprawcy, podejmowane wbrew woli ofiary (np. hałasowanie, rozprowadzanie nieprzyjemnych zapachów, zostawianie nieczystości pod drzwiami, długotrwałe prowadzenie zbędnych prac remontowych na klatce schodowej). Znamię istotności odnosi się do utrudniania korzystania z zajmowanego lokalu mieszkalnego. W tym przypadku można przyjąć, że karalne może być również jednorazowe działanie sprawcy, które w sposób istotny utrudni korzystanie z lokalu (np. odcięcie wody, prądu, gazu, zablokowanie wyjścia z lokalu czy przejścia przez klatkę schodową).

Ściganie przestępstwa z art. 190 § 1a k.k. odbywa się na wniosek pokrzywdzonego.

Odszkodowanie i zadośćuczynienie za krzywdę

Osoba pokrzywdzona przestępstwem groźby lub zmuszania może żądać nie tylko ścigania i ukarania sprawcy, ale również odszkodowania i zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę w wymiarze odpowiadającym zadanemu jej cierpieniu i negatywnym skutkom przestępstwa w różnych sferach życia. Roszczenia te mogą być dochodzone nie tylko na drodze procesu cywilnego, ale również w sprawie karnej prowadzonej przeciwko sprawcy gróźb lub zmuszania. Pokrzywdzony może w toku procesu sądowego działać w sprawie jako oskarżyciel posiłkowy oraz osobiście, lub z pomocą fachowego pełnomocnika w osobie adwokata lub radcy prawnego, aktywnie uczestniczyć w całym postępowaniu karnym.

Korzystanie z pomocy prawnej

Skorzystanie z pomocy profesjonalnego pełnomocnika może mieć istotne znaczenie dla zgodnego ze stanem faktycznym i prawnym ustalenia zakresu sprawstwa i winy oskarżonego. Sprawy dotyczące zmuszania i gróźb karalnych bywają skomplikowane pod względem dowodowym i prawnym. Oprócz przesłuchania stron i świadków, niejednokrotnie zachodzi potrzeba powoływania biegłych. Zdarza się, że świadkami lub sprawcami w tego typu sprawach są osoby znajome lub bliskie dla pokrzywdzonego. W niektórych sprawach, nieodzowne jest powoływanie biegłych różnych specjalności, np. z zakresu psychologii, informatyki czy badania pisma. Rozstrzygnięciu podlegają kwestie prawne dotyczące znamion przestępstwa, rodzaju umyślności, istotności skutków, realności gróźb, przewagi sprawcy, ewentualnej wzajemności w zachowaniach stron. Ustalenia faktyczne mogą dotyczyć szerszego kontekstu relacji między stronami, a nie tylko pojedynczych zdarzeń. Korzystanie przez podejrzanego lub oskarżonego z pomocy obrońcy może mieć w tego rodzaju sprawach kluczowe znaczenie dla prawidłowej realizacji prawa do obrony.

Dokładne i aktualne opisy znamion przywołanych wyżej przepisów oraz zagrożenia karami, zawarte są w wymienionych w tekście przepisach Kodeksu karnego i Kodeksu postępowania karnego.

adwokat Marek Dulniak

Warszawa, 5 lutego 2019 r. 

Czytaj również: