Nadużycie uprawnień lub obowiązków w spółce

– działanie na szkodę przedsiębiorstwa (przestępstwo z art. 296 k.k.)

Art. 296. § 1. Kto, będąc obowiązany na podstawie przepisu ustawy, decyzji właściwego organu lub umowy do zajmowania się sprawami majątkowymi lub działalnością gospodarczą osoby fizycznej, prawnej albo jednostki organizacyjnej niemającej osobowości prawnej, przez nadużycie udzielonych mu uprawnień lub niedopełnienie ciążącego na nim obowiązku, wyrządza jej znaczną szkodę majątkową,
podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.
§ 1a. Jeżeli sprawca, o którym mowa w § 1, przez nadużycie udzielonych mu uprawnień lub niedopełnienie ciążącego na nim obowiązku, sprowadza bezpośrednie niebezpieczeństwo wyrządzenia znacznej szkody majątkowej,
podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.
§ 2. Jeżeli sprawca przestępstwa określonego w § 1 lub 1a działa w celu osiągnięcia korzyści majątkowej,
podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8.
§ 3. Jeżeli sprawca przestępstwa określonego w § 1 lub 2 wyrządza szkodę majątkową w wielkich rozmiarach,
podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10.
§ 4. Jeżeli sprawca przestępstwa określonego w § 1 lub 3 działa nieumyślnie,
podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.
§ 4a. Jeżeli pokrzywdzonym nie jest Skarb Państwa, ściganie przestępstwa określonego w § 1a następuje na wniosek pokrzywdzonego.
§ 5. Nie podlega karze, kto przed wszczęciem postępowania karnego dobrowolnie naprawił w całości wyrządzoną szkodę.

Przestępstwo, o którym mowa w art. 296 k.k., zwane jest w orzecznictwie sądów przestępstwem nadużycia zaufania w obrocie gospodarczym. Zaliczane jest do ścisłej kategorii przestępstw przeciwko obrotowi gospodarczemu (Rozdział XXXVI Kodeksu karnego). Karalność zachowań opisanych w art. 296 k.k. ma przede wszystkim chronić interesy majątkowe zarządzanych podmiotów gospodarczych. W szerszym znaczeniu, przedmiotem ochrony tego przepisu karnego jest również prawidłowość obrotu gospodarczego i interesy gospodarcze uczestników tego obrotu.

W orzecznictwie przyjmuje się, że na dokonanie przestępstwa z art. 296 k.k. składają się trzy podstawowe elementy, które muszą wystąpić łącznie, tj.

1) okoliczności związane ze sprawcą (musi być to osoba obowiązana na podstawie przepisu ustawy, decyzji właściwego organu lub umowy do zajmowania się sprawami majątkowymi lub działalnością gospodarczą podmiotów wymienionych w przepisie),
2) znamiona wyznaczające czynność sprawczą (nadużycie przez tę osobę udzielonych jej uprawnień lub niedopełnienie ciążącego na niej obowiązku),
3) skutek (wyrządzenie podmiotowi szkody majątkowej). Podkreśla się, że między zachowaniem sprawcy a powstałą szkodą musi istnieć związek przyczynowy (zob. wyr. SA w Warszawie z 14.05.2014 r., sygn. II AKa 122/14).

Szkoda, która polega na przykład na „wyprowadzeniu” mienia ze spółki przez jej prezesa, członka zarządu, wspólnika czy też osoby w niej pracujące, czy wreszcie zajmujące się faktycznie sprawami spółki lub działające w jej imieniu, musi mieć charakter definitywny: „Dla przypisania odpowiedzialności z art. 296 k.k. konieczne jest bowiem wykazanie, że owe „wyprowadzenie” miało charakter definitywny, skutkujący taką szkodą. Czasowe pozbawienie możliwości dysponowania środkami finansowymi nie oznacza jeszcze jej wyrządzenia, jeśli zgodnie z zamiarem sprawcy od samego początku zakładany jest niezwłoczny zwrot tychże do majątku podmiotu, który środki wydatkował.” (wyr. SA w Katowicach z 28.12.2017 r., sygn. II AKa 250/17). Definicje pojęć „znacznej szkody majątkowej” i „szkody majątkowej w wielkich rozmiarach” znajdują się w art. 115 k.k.

Przestępstwa opisane w art. 296 § 1 – 3 mają charakter umyślny i mogą zostać popełnione zarówno z zamiarem bezpośrednim (sprawca chce popełnić przestępstwo), jak i ewentualnym (sprawca przewidując możliwość popełnienia przestępstwa, na to się godzi). W przypadku art. 296 § 2 k.k. umyślność sprawcy obejmuje również działanie w celu osiągnięcia korzyści majątkowej, a zatem, należałoby przyjąć w tym zakresie postać zamiaru bezpośredniego o charakterze kierunkowym (por. wyr. SA w Warszawie z 08.03.2017 r., sygn. II Aka 361/16). Przestępstwo z art. 296 § 4 ma charakter nieumyślny. Zgodnie z art. 9 § 2 k.k., czyn zabroniony popełniony jest nieumyślnie, jeżeli sprawca nie mając zamiaru jego popełnienia, popełnia go jednak na skutek niezachowania ostrożności wymaganej w danych okolicznościach, mimo że możliwość popełnienia tego czynu przewidywał albo mógł przewidzieć. Określając granice odpowiedzialności za przestępstwo z art. 296 § 4 k.k., Sąd Apelacyjny w Warszawie wyraził trafny pogląd, że „Dla prawidłowego ustalenia nieumyślności nie wystarczy wskazanie ogólnej nieostrożności, która została naruszona, w wyniku czego doszło do popełnienia czynu zabronionego. Dla przypisanie sprawcy odpowiedzialności za przestępstwo nieumyślne nie wystarczy również samo stwierdzenie, że zachował się nieostrożnie, niezbędne jest bowiem stwierdzenie, że był świadom tego, że swoim zachowaniem może zrealizować znamiona czynu zabronionego (przewidywał taką możliwość), bądź też że możliwości takiej nie przewidywał, choć mógł ją przewidzieć” (wyr. z 12.10.2015 r., sygn. II AKa 279/15). W przypadku nieumyślności, odpowiednio niższe jest zagrożenie karą pozbawienia wolności.

Postępowania karne w sprawach z art. 296 k.k. mają z reguły skomplikowany i wielowątkowy przebieg. Dokonanie prawidłowych ustaleń faktycznych niejednokrotnie wiąże się z koniecznością przeprowadzenia wielu czynności procesowych i dowodów, w tym uzyskania wiadomości specjalnych, powołania biegłych różnych specjalności, np. z zakresu rachunkowości i finansów. Skomplikowany charakter tych spraw odnosi się także do zagadnień prawa materialnego, dotyczących np. podejmowania decyzji w granicach ryzyka działalności gospodarczej, niegospodarności czy znaczenia niezachowania przez sprawcę reguł ostrożności oraz szeregu innych zagadnień nieporuszonych w niniejszej publikacji. Zagadnienia te wymagają doświadczenia i wiedzy prawniczej z zakresu różnych dziedzin prawa. Powyższe okoliczności sprawiają, że skorzystanie przez osoby podejrzane i oskarżone o popełnienie przestępstwa z art. 296 k.k. z pomocy profesjonalnego obrońcy może mieć istotne znaczenie dla prawidłowej realizacji prawa do obrony. Aktywność procesowa obrońcy w zakresie postępowania dowodowego, składanych wniosków i twierdzeń oraz weryfikacji przeprowadzanych dowodów i ustaleń organów procesowych, może mieć duże znaczenie dla prawidłowego określenia zakresu sprawstwa i winy bądź ustalenia braku tych elementów.

Dokładne i aktualne opisy znamion przywołanych wyżej przestępstw oraz zagrożenia karami, zawarte są w odpowiednich przepisach Kodeksu karnego.

adwokat Marek Dulniak

Warszawa, 18 marca 2018 r.

Zobacz również: