Przestępstwo stalkingu – uporczywe nękanie innej osoby (art. 190a §1 k.k.)

Omówienie podstawowych zagadnień prawnych i procesowych:
• Postępowanie karne na wniosek pokrzywdzonego,
• Dobra prawne naruszane przestępstwem stalkingu,
• Odszkodowanie i zadośćuczynienie za krzywdę,
• Ochrona pokrzywdzonego,
• Uporczywe nękanie,
• Poczucie zagrożenia; istotne zagrożenie prywatności,
• Umyślność sprawcy stalkingu,
• Korzystanie z pomocy prawnej;

Art. 190a. § 1. Kto przez uporczywe nękanie innej osoby lub osoby jej najbliższej wzbudza u niej uzasadnione okolicznościami poczucie zagrożenia lub istotnie narusza jej prywatność, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.
§ 2. Tej samej karze podlega, kto, podszywając się pod inną osobę, wykorzystuje jej wizerunek lub inne jej dane osobowe w celu wyrządzenia jej szkody majątkowej lub osobistej.
§ 3. Jeżeli następstwem czynu określonego w § 1 lub 2 jest targnięcie się pokrzywdzonego na własne życie, sprawca
podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10.
§ 4. Ściganie przestępstwa określonego w § 1 lub 2 następuje na wniosek pokrzywdzonego.

Postępowanie karne na wniosek pokrzywdzonego

Ściganie przestępstwa z art. 190a § 1 k.k. odbywa się na wniosek pokrzywdzonego. Z chwilą złożenia takiego wniosku do organów ścigania (np. policji lub prokuratury), postępowanie będzie prowadzone przez te organy z urzędu. Osoba pokrzywdzona może cofnąć wniosek o ściganie. Jeśli postępowanie karne znajduje się w fazie postępowania przygotowawczego, do cofnięcia wniosku wymagana jest zgoda prokuratora, natomiast w postępowaniu sądowym wymagana jest zgoda sadu. Cofnięcie wniosku o ściganie może nastąpić jedynie do czasu rozpoczęcia przewodu sądowego na pierwszej rozprawie głównej. Późniejsze cofnięcie wniosku nie jest już możliwe i nie wywołuje skutku w postaci umorzenia postępowania. Po skutecznym cofnięciu wniosku o ściganie, jego ponowne złożenie jest niedopuszczalne (art. 12 Kodeksu postępowania karnego).

Dobra prawne naruszane przestępstwem stalkingu

Przestępstwo uporczywego nękania (zwane również stalkingiem) godzi w istotne i wrażliwe dobra osobiste człowieka, jakim są poczucie bezpieczeństwa i prawo do prywatności. Poczucie bezpieczeństwa stanowi element szerszego dobra osobistego, a zarazem niezbywalnego prawa człowieka, jakim jest wolność. W omawianym znaczeniu tego dobra prawnego, każdy człowiek ma prawo do życia w wolności od strachu i poczucia zagrożenia wywołanego bezprawnym działaniem innych osób. Każdy człowiek ma również prawo samodzielnie decydować o możliwości ingerencji innych osób w sferę swojej prywatności. Wolność osobista oznacza także to, że każdy człowiek ma prawo samodzielnie dokonywać wyboru, z kim wchodzi w bliższe relacje osobiste i kogo dopuszcza do sfery swojej prywatności lub intymności oraz z kim i do jakiego momentu będzie zgadzał się tę relację kontynuować. Zauważyć należy, że prawo do prywatności podlega również ochronie na gruncie przepisów prawa cywilnego. W kontekście przestępstwa stalkingu nie chodzi jednak o zwykłe naruszenie tego prawa, lecz takie, które ma charakter „istotny” i jest wynikiem „uporczywego nękania”. W orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka przyjmuje się, że pojęcie życia prywatnego obejmuje także integralność psychiczną człowieka, zaś na Państwie ciąży w określonych okolicznościach obowiązek zapewnienia ochrony integralności moralnej jednostki przed działaniami innych osób (skarga nr 41526, wyr. ETPC z 24 lipca 2012 r.). Polski Kodeks karny daje w tym zakresie prawo do skorzystania przez pokrzywdzonego z ochrony prawnej. Osobą pokrzywdzoną przestępstwem stalkingu (art. 190a § 1 k.k.) może być każdy człowiek, zarówno osoba dorosła, jak i dziecko.

Ofiary stalkingu mogą odczuwać długotrwałe skutki zachowań sprawcy, we wszystkich sferach swojego życia. Ciągłe poczucie zagrożenia zakłóca normalne funkcjonowanie rodzinne, zawodowe i społeczne. Osoby takie nie mogą spokojnie wykonywać swojej pracy, przemieszczać się, odpoczywać, opiekować się dziećmi. Towarzyszący im stan ciągłego napięcia może wywoływać głęboki dyskomfort psychiczny, przeradzający się w różnego rodzaju zaburzenia nerwicowe, lękowe, depresyjne. Cierpi na tym nie tylko sama ofiara, ale również jej najbliżsi. W tym kontekście, wprowadzenie do polskiego systemu prawnego karalności zespołu zachowań składających się na tzw. przestępstwo stalkingu ocenić należy jak najbardziej pozytywnie. Należy jednak zauważyć, że obowiązujący od kilku lat art. 190a k.k., zaczął być już nadużywany i wykorzystywany, na równi z przestępstwem znęcania się (art. 207 k.k.), jako dodatkowe oręże w konfliktach na tle majątkowym i osobistym pomiędzy rozwodzącymi się małżonkami lub byłymi konkubentami.

grafika - stalking, kobieta dzwoniąca przez telefon

Odszkodowanie i zadośćuczynienie za krzywdę

Osoba pokrzywdzona przestępstwem stalkingu może żądać nie tylko ścigania i ukarania sprawcy, ale również odszkodowania i zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę w wymiarze odpowiadającym zadanemu jej cierpieniu i negatywnym skutkom przestępstwa w różnych sferach życia. Roszczenia te mogą być dochodzone nie tylko na drodze procesu cywilnego, ale również w sprawie karnej prowadzonej przeciwko sprawcy stalkingu. Ofiara przestępstwa uporczywego nękania może w toku procesu sądowego działać w sprawie jako oskarżyciel posiłkowy oraz osobiście, lub z pomocą fachowego pełnomocnika w osobie adwokata lub radcy prawnego aktywnie uczestniczyć w całym postępowaniu karnym.

Ochrona pokrzywdzonego

Przepisy postępowania karnego dają możliwość odizolowania sprawcy przestępstwa od ofiary już od chwili złożenia wniosku o ściganie. Wobec podejrzanego o przestępstwo stalkingu mogą być stosowane środki zapobiegawcze w postaci dozoru policji połączonego z zakazem zbliżania się do pokrzywdzonego, kontaktowania się z nim w jakiejkolwiek formie, a w szczególnych przypadkach może być nawet zastosowane tymczasowe aresztowanie. Środki karne lub obowiązki w postaci zakazu zbliżania, kontaktowania się z pokrzywdzonym mogą być również orzeczone przez sąd w wyroku skazującym sprawcę stalkingu lub w wyroku warunkowo umarzającym postępowanie karne.

Uporczywe nękanie

Przestępstwo stalkingu, o którym mowa w art. 190a § 1 k.k. polega na uporczywym nękaniu, które wzbudza u pokrzywdzonego uzasadnione okolicznościami poczucie zagrożenia lub istotnie narusza jego prywatność. Zachowanie sprawcy stalkingu może przybierać różne formy. Może na przykład polegać na śledzeniu pokrzywdzonego, pojawianiu się w jego miejscu pracy, wystawaniu pod domem, nachodzeniu, niepokojeniu, zaczepianiu, pomawianiu w środowisku zawodowym lub prywatnym, wykonywaniu połączeń telefonicznych, wysyłaniu e-maili lub SMS-ów, pomawianiu na forach internetowych, znieważaniu, wyszydzaniu, nastawianiu innych osób przeciwko pokrzywdzonemu, grożeniu, naruszaniu nietykalności. Warunkiem odpowiedzialności karnej sprawcy przestępstwa, o którym mowa w art. 190a § 1 k.k. jest jednak to, aby nękanie miało charakter uporczywy i wzbudzało uzasadnione okolicznościami poczucie zagrożenia lub istotnie naruszało prywatność pokrzywdzonego. W orzecznictwie przyjmuje się, że przez uporczywe nękanie „(…) należy rozumieć wielokrotne, powtarzające się prześladowanie, wyrażające się w podejmowaniu różnych naprzykrzających się czynności, których celem jest udręczenie, utrapienie, dokuczenie lub niepokojenie pokrzywdzonego albo jego osoby najbliższej” (Sąd Apelacyjny we Wrocławiu, wyr. z 19 lutego 2014 r., sygn. II AKa 18/14), natomiast o uporczywym charakterze zachowania sprawcy stalkingu świadczyć będzie: „(…) z jednej strony jego szczególne nastawienie psychiczne, wyrażające się w nieustępliwości nękania, tj. trwaniu w swego rodzaju uporze, mimo próśb i upomnień pochodzących od pokrzywdzonego lub innych osób o zaprzestanie określonych zachowań, z drugiej natomiast strony – dłuższy upływ czasu, przez który sprawca je podejmuje” (wyr. jw.).

Jak wynika z podanych wyżej przykładów, poszczególne zachowania sprawcy stalkingu mogą jednocześnie wypełniać znamiona innych przestępstw, np. pomówienia i zniesławienia (art. 212 k.k.), znieważania (art. 216 k.k.), naruszania nietykalności cielesnej (art. 217 k.k.), naruszenia miru domowego (art. 193 k.k.) czy gróźb (art. 190 k.k.). W tym zakresie, przestępstwo stalkingu wykazuje podobieństwo do przestępstwa znęcania się (art. 207 k.k.), które uznawane jest za przestępstwo trwałe sensu largo, jak i za przestępstwo wieloczynnościowe, tj. polegające na wielokrotności działania sprawcy („nękanie” jako znamię czynu zabronionego), które może być również rozciągnięte w czasie. Jeśli zachowania sprawcy charakteryzują się odpowiednim stopniem intensywności, uporczywością, nieustępliwością i natężeniem złej woli, mogą być uznane za jedno przestępstwo stalkingu (art. 190a k.k.), które zagrożone jest wyższą karą od każdego z ww. przestępstw. W takiej sytuacji przyjmuje się, że „(…) pomiędzy przepisami art. 190a § 1 KK, a 190 § 1 KK czy 217 § 1 KK dochodzi do konsumpcji i na zasadzie lex consumens derogat legi consumpta przepis art. 190a § 1 KK pochłania zarówno groźbę karalną określoną w art. 190 § 1 KK jak i naruszenie nietykalności cielesnej określone w art. 217 § 1 KK. Nie ulega przy tym wątpliwości, że w niektórych sytuacjach może dochodzić do rzeczywistego właściwego zbiegu w rozumieniu art. 10 § 2 KK pomiędzy przepisem art. 190a § 1 KK, a innymi przepisami, również z art. 190 § 1 KK, wszystko to jednak zależy od konkretnego stanu faktycznego (…)” (Sąd Apelacyjny w Lublinie, wyr. z 25 czerwca 2014 r., sygn. II AKa 124/14). Zauważyć przy tym należy, że na przestępstwo stalkingu mogą składać się nie tylko takie zachowania, których oddzielna ocena prawna pozwala na ich zakwalifikowanie także do innych przepisów Kodeksu karnego, ale również takie zachowania, które przed wprowadzeniem art. 190a k.k., nie mogły być uznawane za jakiekolwiek przestępstwo.

Poczucie zagrożenia; istotne zagrożenie prywatności

Przepis art. 190a k.k. wskazuje, że „poczucie zagrożenia”, które wzbudza u pokrzywdzonego zachowanie sprawcy stalkingu musi być „uzasadnione okolicznościami”. Ocena prawnokarna skutków zachowania sprawcy nie może zatem opierać się wyłącznie na subiektywnych odczuciach pokrzywdzonego i musi zostać poddana weryfikacji w oparciu o przesłanki obiektywne. Kryteria obiektywizacji poczucia zagrożenia osoby pokrzywdzonej przestępstwem stalkingu są zbliżone do kryteriów wypracowanych na podstawie znacznie dłużej obowiązującego przepisu Kodeksu karnego, dotyczącego przestępstwa gróźb karalnych (art. 190 k.k.), w którym mowa jest o „uzasadnionej obawie” spełnienia groźby. Zgodnie z ugruntowaną linią orzecznictwa, konsekwentnie przyjmuje, że „Uzasadniona obawa (…) jest tym elementem, który pozwala ująć i zweryfikować, czy subiektywna odczucie obawy pokrzywdzonego co do spełnienia groźby miało obiektywne (uzasadnione) podstawy. Nie wystarczy zatem to, że pokrzywdzony oświadczy, iż obawiał się spełnienia groźby; konieczne jest bowiem dokonanie oceny, czy jego przekonanie (odczucie) miało obiektywne podstawy w ustalonych okolicznościach (…). Obiektywizacja podstawy wymaga zaś oceny w oparciu zarówno o osobowość pokrzywdzonego, jak i w okoliczności, które pozwalają stwierdzić, że każdy przeciętny człowiek o podobnej osobowości, cechach psychiki, intelektu co pokrzywdzony, w ustalonych okolicznościach, uwzględniając także wcześniejsze ewentualne relacje pomiędzy oskarżonym a pokrzywdzonym, towarzyszące wypowiedziom zachowania, uznałby groźbę za rzeczywistą i wzbudzającą obawę jej spełnienia” (Sąd Najwyższy, wyr. z 6 kwietnia 2017 r., sygn. V KK 372/16). Przywołane zasady obiektywizacji znalazły zastosowanie w orzecznictwie dotyczącym przestępstwa stalkingu z art. 190a § 1 k.k. Orzekając w sprawie, która dotyczyła obserwowania i filmowania pokrzywdzonych spoza terenu ich posesji i jedynie do celów prywatnych, Sąd Najwyższy uznał, że choć „(…) w przepisie mowa jest o poczuciu zagrożenia, które oznacza wewnętrzny odbiór, odczucie lęku i osaczenia osoby doświadczanej nękaniem, jednak przepis odwołuje się także do kryterium obiektywnego, wskazując na to, iż poczucie zagrożenia musi być uzasadnione okolicznościami. Oznacza to, że subiektywne odczuwanie zagrożenia przez daną osobę należy konfrontować z wiedzą, doświadczeniem i psychologią reakcji ogółu społeczeństwa, obiektywizować poprzez poczucie zagrożenia w danych okolicznościach, jakie towarzyszyłoby przeciętnemu człowiekowi, o ile oczywiście działania sprawcy nie zmaterializowały się w konkretnym skutku” (wyr. SN z 29 marca 2017 r., sygn. IV KK 413/16). W tej samej sprawie Sąd Najwyższy doszedł jednak do wniosku, że „Nie można porównywać rejestracji ogółu przypadkowych zdarzeń, np. przez monitoring służący ochronie mienia, czy osoby, albo grup ludzi lub osób publicznych, znanych, z celową, nachalną, codzienną obserwacją i rejestracją zachowań wybranych osób. Uporczywość, polegająca na powtarzalności takich zachowań, wbrew woli pokrzywdzonych, na zasadzaniu się na wybrane osoby w celu złośliwego dokuczania im, czynienie ich życia nieznośnym, odbiera chęć do zwyczajnej aktywności i jest przestępstwem” (wyr. SN, jw.). W rezultacie, w przywołanej sprawie Sąd Najwyższy uznał za prawidłowe rozstrzygnięcie Sądu II instancji uniewinniające oskarżonych w zakresie znamienia wzbudzania u pokrzywdzonych uzasadnionego poczucia zagrożenia, natomiast uchylił ten wyrok z powodu błędnego uniewinnienia oskarżonych od spowodowania istotnego naruszenia prywatności pokrzywdzonych.

grafika - stalking, kobieta śledzona przez mężczyznę

Umyślność sprawcy stalkingu

Przestępstwo uporczywego nękania ma charakter umyślny i z uwagi na szczególne nastawienie psychiczne sprawcy, przejawiające się w uporczywości jego działania, może być popełnione wyłącznie w zamiarze bezpośrednim. O bezpośrednim charakterze zamiaru sprawcy świadczyć będzie całokształt podejmowanych przez niego zachowań, ich intensywność, systematyczność i nieustępliwość. W praktyce orzeczniczej sądów na stałe przyjął się już pogląd, że z punktu widzenia strony podmiotowej (winy) obojętne jest to, czy zachowanie sprawcy było motywowane uczuciem miłości, nienawiści, chęcią dokuczenia pokrzywdzonemu, złośliwością czy chęcią zemsty (tak Sąd Najwyższy, post. z 12 grudnia 2013 r., sygn. III KK 417/13). Utrwalenie tego poglądu prawnego jest o tyle istotne, że przestępstwo stalkingu bardzo często popełniane jest wobec ofiar, które były wcześniej znane sprawcy, a nawet pozostawały z nim w bliższej relacji lub związku. Powoływanie się przez sprawcę na głębokie uczucie czy chęć odzyskania bliskiej osoby nie stanowi usprawiedliwienia dla zachowań składających się na przestępstwo stalkingu i nie powinno wpływać na obniżenie stopnia społecznej szkodliwości czynu. Sprawcami stalkingu bywają również osoby z cechami psychopatycznymi, zaburzoną osobowością czy skłonnością do przeżywania tzw. „chorej miłości”. Osobiste odczucia i przekonania takich stalkerów nie mogą wpływać na ocenę bezprawności ich zachowań, a wręcz podnoszą stopień społecznej szkodliwości ich czynów. Okoliczności związane ze stanem psychicznym sprawcy mogą mieć znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy jedynie wówczas, gdy w toku procesu stwierdzona zostanie niepoczytalność lub znaczne ograniczenie poczytalności sprawcy w rozumieniu art. 31 § 1 lub § 2 k.k. W takich sytuacjach, zamiast kary, sąd może orzec zastosowanie odpowiednich środków zabezpieczających, łącznie z obowiązkiem poddania się terapii lub pobytem w zakładzie psychiatrycznym, aby zapobiec ponownemu popełnieniu przez sprawcę czynu zabronionego.

Karalność za przestępstwo uporczywego nękania (stalkingu), przewidziana w art. 190a § 1 k.k., jest ważnym instrumentem ochrony prawnej osób, które padły ofiarą niebezpiecznych i szkodliwych zachowań, których ściganie w poprzednim stanie prawnym było znacznie utrudnione. Przepis ten bywa jednak nadużywany przez osoby pozostające ze sobą w konflikcie, na przykład na tle rozwodowym. Tendencja ta jest widoczna od chwili wprowadzenia tego przepisu. Bezpodstawne oskarżenie współmałżonka o przestępstwo uporczywego nękania staje się niejednokrotnie środkiem „wzmacniającym” żądanie uznania winy w postępowaniu o rozwód, środkiem służącym utrudnieniu współmałżonkowi kontaktów z dzieckiem lub środkiem do uzyskania wymiernych korzyści alimentacyjnych albo innych korzyści majątkowych w późniejszym postępowaniu o podział majątku wspólnego.

Korzystanie z pomocy prawnej

Skorzystanie z pomocy profesjonalnego pełnomocnika może mieć istotne znaczenie dla zgodnego ze stanem faktycznym i prawnym ustalenia zakresu sprawstwa i winy oskarżonego. Sprawy te bywają bowiem długotrwałe i skomplikowane pod względem dowodowym i prawnym. Oprócz przesłuchania stron i świadków, niejednokrotnie zachodzi potrzeba powoływania biegłych. Zdarza się, że świadkami w tego typu sprawach są nie tylko osoby najbliższe dla pokrzywdzonego, ale stają się nimi również znajomi, współpracownicy czy sąsiedzi. W wielu sprawach nieodzowne jest powoływanie biegłych różnych specjalności, np. z zakresu medycyny, psychologii, antropologii, genetyki, informatyki, językoznawstwa – w zależności od złożoności stanu faktycznego. Rozstrzygnięciu podlegają kwestie prawne dotyczące znamion przestępstwa, rodzaju umyślności, istotności skutków, uporczywości działania, przewagi sprawcy i ewentualnej wzajemności w zachowaniach stron. Ustalenia faktyczne mogą dotyczyć szerszego kontekstu relacji między stronami, a nie tylko pojedynczych zdarzeń. Wielość zagadnień prawnych oraz skomplikowany proces dochodzenia do prawdy materialnej powodują, że również skorzystanie przez oskarżonego z pomocy obrońcy może mieć kluczowe znaczenie dla prawidłowej realizacji prawa do obrony.

Dokładne i aktualne opisy znamion przywołanych wyżej przepisów oraz zagrożenia karami, zawarte są w wymienionych w tekście przepisach Kodeksu karnego i Kodeksu postępowania karnego.

adwokat Marek Dulniak

Warszawa, 3 stycznia 2019 r.

Czytaj również: