Rozwiązanie małżeństwa przez rozwód z orzekaniem o winie

Rozkład pożycia małżeńskiego i wina – podstawowe zagadnienia i rodzaje orzeczeń sądowych

Postępowanie w sprawie o rozwód może się zakończyć na pięć podstawowych sposobów:

  • orzeczeniem rozwodu z zaniechaniem orzekania o winie stron,

  • orzeczeniem rozwodu z wyłącznej winy jednego z małżonków,

  • orzeczeniem rozwodu z winy obu stron,

  • orzeczeniem rozwodu z uznaniem, że żadna ze stron nie jest winna rozkładu małżeństwa,

  • oddaleniem powództwa o rozwód.

Rozkład pożycia małżeńskiego

Orzeczenie rozwodu jest dopuszczalne tylko wówczas, gdy między stronami (małżonkami) nastąpi „zupełny i trwały rozkład pożycia” (art. 56 § 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego [k.r.o.]). Brak zupełnego i trwałego rozkładu pożycia spowoduje, że do rozwiązania małżeństwa nie dojdzie, a powództwo o rozwód zostanie przez sąd oddalone. Kodeks rodzinny i opiekuńczy nie definiuje tej przesłanki orzeczenia rozwodu, jednak w orzecznictwie sądów przyjmuje się w zasadzie jednolicie, że „rozkład pożycia jest trwały jeżeli ustały wszystkie więzi łączące małżonków, zupełny jeżeli więzi te ustały na tyle dawno, że wedle zasad doświadczenia życiowego powrót małżonków do wspólnego pożycia nie nastąpi” (wyr. SA w Katowicach z 12.03.2010, sygn. akt: I ACa 51/10). Ocena sądu, czy między małżonkami doszło do trwałego i zupełnego rozpadu pożycia dotyczy głównych więzi małżeńskich, do których zalicza się więź uczuciową, fizyczną i gospodarczą. Ocena dokonywana jest w każdym przypadku indywidualnie.

Trwałość rozkładu pożycia

Przepisy nie precyzują także okresu, po upływie którego całkowity rozkład więzi małżeńskich mógłby zostać uznany za wystarczająco trwały do orzeczenia rozwodu. Dla ustalenia, czy dany okres jest wystarczający, istotne mogą być różne czynniki charakterystyczne dla danego związku, np. dotychczasowy przebieg małżeństwa i długość jego trwania. Podstawą oddalenia powództwa może być sytuacja, w której po wniesieniu sprawy do sądu doszło między małżonkami do wzajemnej deklaracji uczuć, pojednania lub podjęcia współżycia, a następnie do ponownego rozstania trwającego kilka miesięcy przed wydaniem wyroku. W przypadku małżeństwa zawartego cztery lata przed wydaniem wyroku, gdzie okres zupełnego rozkładu pożycia trwał niewiele ponad rok, Sąd Najwyższy uznał, że „Krótki upływ czasu od daty zawarcia związku małżeńskiego przez osoby w młodym wieku i krótki stosunkowo okres rozkładu pożycia nie wyłączają same przez się orzeczenia rozwodu z uzasadnieniem, że rozkład pożycia z tych względów nie jest zupełny i trwały, jeżeli poza tym nie wchodzi w grę żadna z negatywnych przesłanek rozwodu” (III CRN 272/84). Orzekając wcześniej w tej samej sprawie, sądy obu instancji oddaliły powództwo, uznając, że okres rozkładu pożycia był zbyt krótki, pomimo tego, że żaden z małżonków nie sprzeciwiał się orzeczeniu rozwodu. Przypadki oddalenia powództwa rozwodowego, choć należą do rzadkości, to jednak się zdarzają i bywają przynajmniej dla jednego ze współmałżonków zaskakujące (dla porównania: przy orzekaniu o separacji nie jest konieczne, aby rozkład pożycia miał charakter trwały, wystarczy, aby był zupełny). Dla orzeczenia rozwodu, istotne znaczenie ma również ustalenie przyczyn, które doprowadziły do rozkładu pożycia oraz momentu, w którym rozkład pożycia małżeńskiego osiągnął zupełny i trwały stan (na ten temat w dalszej części opracowania).

Negatywne przesłanki rozwodu

Brak wystąpienia trwałego i zupełnego rozkładu pożycia nie wyczerpuje sytuacji, w których powództwo o rozwód może podlegać oddaleniu przez sąd. Negatywne przesłanki rozwodu wymienione zostały w art. 56 § 2 i 3 k.r.o. Należą do nich m.in. dobro wspólnych małoletnich dzieci małżonków, zasady współżycia społecznego oraz brak zgody na rozwód małżonka niewinnego, gdy rozwodu żąda małżonek wyłącznie winny. Jeśli przesłanki te wystąpią w określonych w tych przepisach warunkach, orzeczenie rozwodu będzie niedopuszczalne. Interpretacja użytych w ww. przepisach pojęć ukształtowana została w praktyce orzeczniczej sądów.

Wina za rozkład pożycia małżeńskiego

Z wymogiem zaistnienia trwałego i zupełnego rozkładu pożycia ściśle związane jest zagadnienie winy. Zgodnie z art. 57 § 1 k.r.o., orzekając rozwód sąd orzeka także, czy i który z małżonków ponosi winę rozkładu pożycia (odstąpienie od tego obowiązku następuje na zgodne żądanie małżonków (art. 57 § 2 k.r.o.); w takim wypadku dochodzi do rozwiązania małżeństwa przez rozwód z zaniechaniem orzekania o winie). Z żądaniem orzeczenia rozwodu z winy współmałżonka można wystąpić zarówno w pozwie, jak i w odpowiedzi na pozew o rozwód. Żądanie takie można również zgłosić na późniejszym etapie postępowania, na przykład po złożeniu przez współmałżonka odpowiedzi na pozew. Obowiązek ustalenia winy za rozkład małżeństwa, pociąga za sobą konieczność dokładnego określenia przyczyn, które doprowadziły do trwałego i zupełnego rozkładu pożycia stron.

Przyczyny rozkładu pożycia małżeńskiego

Do najczęściej spotykanych zawinionych przyczyn rozkładu pożycia należą: zdrada, przemoc fizyczna i psychiczna, alkoholizm, porzucenie, zaniedbanie, poniżanie, nieuzasadniona odmowa współżycia, bezczynny tryb życia. Przy ocenie zachowania współmałżonka należy mieć na uwadze, że Kodeks rodzinny i opiekuńczy nie zawiera własnej definicji winy. W orzecznictwie ukształtował się pogląd, że „Za zawinione, na gruncie przepisów rozwodowych, uznaje się działania lub zaniechania małżonka będące wyrazem jego woli, które stanowią naruszenie obowiązków wynikających z przepisów prawa małżeńskiego (art. 23 k.r.o., art. 24 k.r.o., art. 27 k.r.o.) lub zasad współżycia społecznego i prowadzą do zupełnego i trwałego rozkładu pożycia. Nie jest przy tym konieczne, dla przypisania małżonkowi winy, objęcie jego zamiarem spowodowania, poprzez określone działania lub zaniechania, rozkładu pożycia prowadzącego w ostatecznym rezultacie do rozwodu. Wystarczy możliwość przewidywania znaczenia i skutków takiego działania lub zaniechania” (wyr. SN. z 28.01.2004., sygn. akt: IV CK 406/02). Dla przykładu, art. 23 k.r.o. stanowi m.in., że małżonkowie są zobowiązani do wspólnego pożycia, do wzajemnej pomocy i wierności oraz do współdziałania dla dobra rodziny. Specyfika spraw rozwodowych polega na tym, że tzw. subiektywny element winy opiera się głównie na kryteriach moralnych, a nie prawnych (na marginesie zauważyć należy, że w sprawach rozwodowych sąd orzeka w składzie jednego sędziego zawodowego i dwóch ławników). Przy ocenie winy bierze się więc pod uwagę np. naganność, niegodziwość, niemoralność zachowań (por. wyr. SN z 05.12.1997., sygn. akt: I CKN 597/97). Ocena zachowania współmałżonka pod kątem winy za rozkład pożycia ma zawsze charakter indywidualny i musi uwzględniać charakterystyczne dla danego związku uwarunkowania i okoliczności, jak również obiektywnie przyjęte normy obyczajowości. Inaczej zatem oceniany będzie bezczynny tryb życia małżonka, jeśli było to od początku zgodne z wolą współmałżonka. Nie wydaje się również, aby tak samo oceniane były skutki nałogu osoby, która pozostaje w czynnym uzależnieniu od narkotyków lub alkoholu, oraz osoby, która podjęła leczenie i osiągnęła trwałą abstynencję. Natomiast, w przypadku zdrady, za wystarczające do uznania winy za rozkład pożycia, mogą zostać uznane tzw. pozory zdrady, tj. zachowania wobec płci przeciwnej, które wskazują na niewierność i nielojalność małżeńską. Jak to ujął ponad pół wieku lat temu Sąd Najwyższy: „Istotą małżeństwa są, między innymi, stosunki płciowe między małżonkami, z wyłączeniem takich stosunków z osobami trzecimi;” (sygn. akt: C 184/51, orzeczenie z 08.05.1951.). Wydaje się, że pogląd ten nie traci na aktualności także w obecnych czasach.

Brak winy, pomimo żądania stron

W sytuacji żądania któregokolwiek z małżonków, sąd ma obowiązek ustalić, która ze stron ponosi winę za rozkład pożycia (art. 57 § 1 k.r.o.). Zdarzają się jednak sytuacje, w których, pomimo żądania rozwodu z orzeczeniem o winie, sąd rozwiąże małżeństwo uznając, że żaden z małżonków nie ponosi winy za rozkład pożycia. Dotyczy to np. stanu wyższej konieczności, działania w stanie wyłączającym świadome podjęcie decyzji lub pod przymusem wyłączającym swobodę działania. Przykładowo, żona wraz z dziećmi opuściła męża, który zachowywał się w sposób agresywny i nieprzewidywalny, zaś jego zachowania wynikały z pogłębiającej się choroby psychicznej. Pomimo żądania męża, aby stwierdzić winę żony, sąd ustalił, że żadna ze stron nie ponosi winy za rozpad małżeństwa (por. wyr. SN. z 05.12.1997., sygn. akt: I CKN 597/97).

Wina niezależnie od stopnia zawinienia

Występując z żądaniem rozwodu z orzeczeniem wyłącznej winy współmałżonka pamiętać należy, że przepisy prawa rodzinnego nie przewidują tzw. stopniowania winy: „Sąd Najwyższy zgodnie przyjmuje, iż dla przypisania w wyroku rozwodowym winy małżonkom nie ma znaczenia okoliczność, który z małżonków ponosi winę „większą”, a który „mniejszą” (zob. wyrok SN z dnia 24 maja 2005 r., V CK 646/04, LEX nr 180827)” (wyr. SA w Krakowie z 15.04.2014, sygn. akt: I ACa 223/14). Może się więc zdarzyć, że małżonek, który zawinił w mniejszym stopniu w spowodowaniu i utrwaleniu rozkładu pożycia, zostanie uznany za współwinnego i sąd orzeknie rozwód z winy obu stron. Tego typu sytuacje nie należą do rzadkości, w związku z czym prawidłowe sformułowanie stanowiska, żądań i wniosków w sprawie rozwodowej wymaga dużej rozwagi i ostrożności. Przyjmuje się również, że „Małżonkowi przysługuje uprawnienie do dozwolonej reakcji na niezgodne z obowiązkami małżeńskimi zachowanie się drugiego małżonka. (…) reakcja małżonka pokrzywdzonego nawet niewłaściwa, jeśli nastąpiła bezpośrednio po wyrządzeniu krzywdy, może być usprawiedliwiona i niepoczytana za zawinioną współprzyczynę rozkładu pożycia (…)” (zob. stan faktyczny opisany w wyr. SN z 24.05.2005., sygn. akt: V CK 646/04). Stanowiska małżonków dotyczące orzekania lub nieorzekania o winie mogą być w toku sprawy rozwodowej modyfikowane.

Moment nastąpienia rozkładu pożycia; przebaczenie

Przy występowaniu o rozwód ważne jest dokładne określenie momentu, w którym nastąpił faktyczny rozpad związku małżeńskiego. Linia orzecznictwa sądów, dotycząca skutków zachowania współmałżonków już po zaistnieniu trwałego i zupełnego rozkładu pożycia, nie jest jednolita. Dlatego, niektóre zachowania współmałżonka niewinnego rozkładu pożycia, nawet po jego faktycznym zaistnieniu, mogą powodować dla niego negatywne konsekwencje przy orzekaniu o rozwodzie. Zachowania takie mogą być również oceniane w kontekście naruszenia zasad współżycia społecznego, o których mowa w art. 56 § 2 i 3 k.r.o. Można wyrazić pogląd, że nawet trwały i zupełny rozkład pożycia, dopóki nie nastąpi rozwiązanie małżeństwa, nie jest wartością stałą, która nie mogłaby ulec pogorszeniu wskutek nagannych zachowań małżonka wcześniej niewinnego rozkładu pożycia. Z zagadnieniem tym związana jest m.in. kwestia przebaczenia w małżeństwie i ponownego podjęcia pożycia po rozkładzie. Ocena skutków zachowań małżonka, które zostały wcześniej przebaczone oraz zachowań współmałżonka po podjęciu pożycia na skutek przebaczenia, należą do najbardziej interesujących zagadnień podejmowanych w orzecznictwie w sprawach rozwodowych. Kwestie te z pewnością wymagają uwagi przed podjęciem decyzji o zajęciu stanowiska w sprawie o rozwód.

Dowody winy za rozkład pożycia

W postępowaniu rozwodowym dopuszczalne są w zasadzie wszystkie przewidziane w procedurze cywilnej środki dowodowe, służące dowodzeniu stawianych twierdzeń i wniosków stron. Należą do nich w szczególności dowody z zeznań świadków, opinii biegłych, dokumentów, przedmiotów, fotografii, urządzeń z zapisem obrazu lub dźwięku. Niekiedy stronom zdarza się posługiwać do udowodnienia swych racji wyrokami skazującymi współmałżonka za popełnienie przestępstwa, np. naruszenia nietykalności, znęcania się nad współmałżonkiem, niealimentacji wobec wspólnych dzieci. Należy mieć na uwadze, że prejudycjalny charakter wyroków karnych w postępowaniach cywilnych (określony w art. 11 k.p.c.), sam z siebie nie wystarcza do udowodnienia winy za rozkład pożycia. W każdym przypadku, sąd orzekający z sprawie rozwodowej powinien samodzielnie ocenić, czy i jaki wpływ na rozkład pożycia (oraz winę za ten rozkład) miało popełnienie przez współmałżonka przestępstwa. W sprawach rozwodowych dużą popularnością cieszą się także przedstawiane przez strony dowody z nagrań (dźwiękowych lub wizualnych), dowodzące np. niewierności lub nielojalności małżeńskiej. Praktyka sądów w zakresie dopuszczania i wykorzystywania tego rodzaju dowodów jest zróżnicowana i może zależeć od innych kwestii natury prawnej związanych z konkretnym dowodem. Należy również pamiętać, aby przy gromadzeniu lub korzystaniu z tego typu dowodów nie popełnić przestępstwa, gdyż nie każdy sposób zdobywania dowodów jest legalny w świetle przepisów prawa karnego. Specyfika prawa rodzinnego powoduje, że już sam sposób prowadzenia przez stronę procesu rozwodowego może rzutować na ocenę zachowania współmałżonka w kontekście niektórych przesłanek rozwodowych i na wynik całej sprawy.

Skutki orzeczenia o winie

Orzeczenie o winie w wyroku rozwodowym wywołuje skutki w zakresie wzajemnego obowiązku alimentacyjnego byłych współmałżonków. W przypadku winy obojga małżonków lub braku winy któregokolwiek z nich, obowiązek dostarczania środków utrzymania uwarunkowany jest znalezieniem się współmałżonka w niedostatku. Dla powstania obowiązku zaspokajania usprawiedliwionych potrzeb małżonka niewinnego przez małżonka uznanego za wyłącznie winnego rozkładu pożycia, wystarczy już samo istotne pogorszenie sytuacji materialnej tego pierwszego na skutek rozwodu. Kwestie te szczegółowo reguluje art. 60 k.r.o., natomiast użyte w nim pojęcia „niedostatku”, „istotnego pogorszenia sytuacji materialnej” i „usprawiedliwionych potrzeb” podlegają każdorazowej interpretacji sądu orzekającego w sprawie o rozwód lub alimenty.

W niektórych publikacjach wskazuje się, że orzeczenie winy w rozwodzie wywołuje skutki jeszcze w innych obszarach prawnych. Nie wydaje się, aby pogląd ten był trafny. Można wyobrazić sobie sytuację, w której ustalona przez sąd zawiniona przyczyna rozkładu pożycia polegająca m.in. na rażącym naruszaniu obowiązków współmałżonka wobec wspólnych dzieci stron, będzie jednocześnie powodem ograniczenia władzy rodzicielskiej w wyroku orzekającym rozwód. Podobnie, długotrwała bezczynność zawodowa i trwonienie majątku małżeńskiego mogą być przyczyną przypisania winy w rozwodzie i jednocześnie wywoływać dla strony negatywne skutki przy podziale majątku wspólnego małżonków. W każdym z tych przypadków, to nie orzeczenie winy, ale udowodnione przyczyny jej orzeczenia mogą mieć znaczenie dla innych rozstrzygnięć z zakresu prawa rodzinnego. Z tych względów, mówiąc o skutkach prawnych orzeczenia winy, należy raczej odwoływać się do wzajemnych obowiązków alimentacyjnych małżonków, określonych w art. 60 k.r.o.

Decyzja o rozwodzie z orzekaniem o winie, podsumowanie

Prawo do korzystania ze świadczeń alimentacyjnych nie jest jedynym powodem występowania z pozwem o orzeczenie rozwodu z wyłącznej winy współmałżonka. Żądaniu uznania winy często towarzyszy potrzeba zaspokojenia poczucia sprawiedliwości, moralnej rekompensaty za doznane przykrości i krzywdy. Przed sformułowaniem żądania rozwodowego należy wziąć pod uwagę, że sprawy sądowe związane z ustalaniem winy w rozwodzie mogą być długotrwałe i uciążliwe dla obojga małżonków. Ważne jest również, aby uciążliwości tego postępowania nie dotykały wspólnych małoletnich dzieci stron, które i tak poniosły już stratę wynikającą z rozpadu małżeństwa rodziców. Praktyka spraw rozwodowych pokazuje, że początkowo zgodne żądanie małżonków orzeczenia rozwodu bez orzekania o winie, może z jakiegoś powodu zamienić się w wieloletni wyczerpujący spór sądowy. Podobnie, długotrwały wielowątkowy proces rozwodowy może nieoczekiwanie zakończyć się rezygnacją z dalszej konfrontacji i ugodą. Istota postępowania rozwodowego i charakter roztrząsanych w nim problemów powodują, że samodzielne decyzje procesowe stron mogą być obarczone silnymi emocjami. Dlatego, warte uwagi jest skorzystanie przez małżonków z pomocy prawnej fachowych pełnomocników. W każdym jednak przypadku, wystąpienie z pozwem o rozwód z orzekaniem o winie powinno zostać poprzedzone możliwie wnikliwą oceną skutków takiej decyzji.

adwokat Marek Dulniak

Warszawa, 6 maja 2016 r. 

Zobacz również: