Utrudnianie lub udaremnianie kontroli podatkowej – art. 83 k.k.s.

Utrudnianie lub udaremnianie kontroli podatkowej

  • Praktyka wszczynania postępowań; organy prowadzące postępowanie
  • „Udaremnianie” lub „utrudnianie” czynności kontrolnych
  • Korzystanie z pomocy prawnej i obrona przed zarzutami

Art. 83. § 1. Kto osobie uprawnionej do przeprowadzenia czynności sprawdzających, kontroli podatkowej, kontroli celno-skarbowej, audytu lub czynności audytowych udaremnia lub utrudnia wykonanie czynności służbowej, w szczególności kto wbrew żądaniu tej osoby nie okazuje księgi lub innego dokumentu dotyczącego prowadzonej działalności gospodarczej lub księgę lub inny dokument niszczy, uszkadza, czyni bezużytecznymi, ukrywa lub usuwa, podlega karze grzywny do 720 stawek dziennych.
§ 2. W wypadku mniejszej wagi, sprawca czynu zabronionego określonego w §1 podlega karze grzywny za wykroczenie skarbowe.

Praktyka wszczynania postępowań; organy prowadzące postępowanie

Zarzuty popełnienia przestępstwa z art. 83 § 1 Kodeksu karnego skarbowego pojawiają się zazwyczaj w związku z prowadzoną przez Urząd Skarbowy kontrolą podatkową podatnika lub jego kontrahentów. Wykrycie działań polegających np. na świadomym niszczeniu lub ukrywaniu dokumentacji podatkowej może prowadzić do oskarżenia podatnika o popełnienie przestępstwa z art. 83 § 1 k.k.s. jeszcze w trakcie niezakończonej kontroli podatkowej. Jest to możliwe dzięki szczególnemu i wyjątkowemu dualizmowi uprawnień przysługujących Naczelnikowi Urzędu Skarbowego, który jest jednocześnie: organem podatkowym oraz finansowym organem postępowania karnego (przygotowawczego). Praktyka wykorzystywania na potrzeby postępowania karnego skarbowego dokumentów i ustaleń poczynionych w toku kontroli lub postępowania podatkowego widoczna jest niemal w każdym akcie oskarżenia kierowanym przez Urzędy Skarbowe, w szczególności, w sprawach o przestępstwa z art. 56 k.k.s. (podanie nieprawdy w deklaracjach podatkowych), art. 62 k.k.s. (niewystawienie faktury, faktura nierzetelna lub wadliwa) i art. 76 k.k.s. (nienależny zwrot podatku; wyłudzenie podatku).
Oskarżycielem w sprawach karnych skarbowych może być również Prokurator, uprawniony organ Administracji Skarbowej (np. Naczelnik Urzędu Celno – Skarbowego) lub inne organy wymienione w art. 121 k.k.s. Postępowanie przygotowawcze prowadzone jest przez Prokuraturę zazwyczaj tylko wtedy, gdy obok przestępstw skarbowych, zarzuty dotyczą popełnienia przez podatnika przestępstw ujętych w Kodeksie karnym, np. poświadczenia nieprawdy w dokumentach (art. 271 k.k.), wystawienie faktury poświadczającej nieprawdę (art. 271a k.k.), oszustwa (art. 286 k.k.), tzw. prania pieniędzy (art. 299 k.k.) czy udziału w zorganizowanej grupie przestępczej (art. 258 k.k.). W sprawach o przestępstwa skarbowe orzekają Sądy Rejonowe, natomiast w sytuacji, gdy akt oskarżenia obejmuje również przestępstwa z Kodeksu karnego, właściwy do rozpoznani sprawy może być także Sąd Okręgowy.

„Udaremnianie” lub „utrudnianie” czynności kontrolnych

Znamię udaremniania i utrudniania odnosi się do wszystkich wymienionych w art. 83 § 1 k.k.s. działań i czynności organów podatkowych organów celno – skarbowych. Najczęściej dotyczy bezprawnych zachowań podatnika podejmowanych w toku czynności sprawdzających, kontroli podatkowej i kontroli celno – skarbowej. Art. 83 § 1 k.k.s. zawiera przykłady zachowań, które mieszczą się w pojęciu utrudniania lub udaremniania. Będzie to np. odmowa okazania księgi lub dokumentu (np. faktury, rachunku, dokumentów transportowych, PZ, WZ), ukrywanie, uszkadzanie lub niszczenie takich dokumentów. Wymienione w przepisie przykłady zachowań nie stanowią jednak katalogu zamkniętego i możliwe jest przypisanie odpowiedzialności karnej także za inne zachowania stanowiące utrudnianie lub udaremnienie czynności lub kontroli (np. odmowa wpuszczenia uprawnionych kontrolerów do lokalu, w którym prowadzona jest działalność lub w którym znajduje się podatkowa dokumentacja źródłowa).

Utrudnianie definiowane jest jako podejmowanie świadomych czy wręcz zamierzonych działań, które stwarzają przeszkody dla czynności kontrolera, czynią je trudniejszymi i żmudniejszymi.

Udaremnianie oznacza całkowite zniweczenie możliwości przeprowadzenia danej czynności sprawdzającej lub kontrolnej. Nie każde stawianie przeszkód kontrolującemu będzie stanowiło bezprawne utrudnianie czynności w rozumieniu art. 83 k.k.s. Należy pamiętać, że przestępstwo z art. 83 k.k.s. może zostać popełnione jedynie z winy umyślnej. Nie stanowi tego przestępstwa np. niemożność okazania księgi przez obecnego w danym momencie pracownika podmiotu kontrolowanego ani też żądanie, skierowane do kontrolującego, o pisemne określenie dokumentów, jakie mają być okazane i terminu ich okazania (tak: SN w wyr. z 19.06.2002 r., sygn. V KKN 454/00). Należy jednak przyjąć, że niemożność okazania żądanego dokumentu powinna mieć charakter faktyczny i obiektywny, to znaczy, wynikać z rzeczywistych przeszkód w wykonaniu takiego obowiązku przez kontrolowanego (np. kontrolowany nie posiada żądanego dokumentu lub w danym czasie nie ma do niego dostępu). W innym orzeczeniu, które wydane zostało na kanwie oskarżenia podatnika o utrudnianie czynności sprawdzających prowadzonych przez Urząd Skarbowy, Sąd Najwyższy stwierdził, że:

„(…) sama pasywność w przekazywaniu wyjaśnień przez podatnika lub też przekazywanie przez niego informacji w sposób uznany przez organ podatkowy za niewystarczający nie stanowi przestępstwa utrudniania lub udaremniania czynności sprawdzających z art 83 KKS, ze względu na ustawowy opis tychże czynności w art. 272 i 274 OrdPU.” (post. SN z 20.02.2014 r., V KK 398/13).

Zarówno czynności sprawdzające, kontrola podatkowa oraz inne czynności organów podatkowych i skarbowych, o których mowa w art. 83 k.k.s. są precyzyjnie określone w innych przepisach, w szczególności w ustawach podatkowych i skarbowych (np. Ordynacja podatkowa, ustawa o Krajowej Administracji Skarbowej). Jeśli zatem kontrolujący żąda udostępnienia dokumentu, który nie ma żadnego związku z zakresem i przedmiotem kontroli podatkowej lub żądanie to wykracza poza zakres upoważnienia udzielonego kontrolującemu, to taka czynność kontrolującego nie może korzystać z ochrony prawnokarnej przewidzianej w art. 83 k.k.s. Przed ustaleniem, czy zachowanie kontrolowanego miało cechy bezprawności, istotne jest odniesienie się do konkretnej, ujętej w przepisach podatkowych lub skarbowych czynności, której przeprowadzenie kontrolowany miałby utrudnić lub uniemożliwić.

W orzecznictwie przyjmuje się, że przestępstwo z art. 83 k.k.s. ma charakter powszechny, co oznacza, że sprawcą nie musi być wyłącznie podatnik czy przedstawiciel podmiotu kontrolowanego, lecz każdy, kto podejmuje działania utrudniające lub udaremniające czynności osoby uprawnionej do przeprowadzenia kontroli lub podejmowania innych czynności wymienionych w omawianym przepisie.

Korzystanie z pomocy prawnej i obrona przed zarzutami

Postępowania karne w sprawach o przestępstwa skarbowe zwykle mają charakter skomplikowany zarówno pod względem faktycznym, jak i prawnym. Dokonanie prawidłowych ustaleń niejednokrotnie wiąże się z koniecznością przeprowadzenia szeregu czynności procesowych i dowodowych, np. przesłuchań świadków, w tym pracowników kontrolowanego, kontrahentów czy osób obecnych przy czynnościach kontroli, uzyskania wiadomości specjalnych, powołania biegłych, np. z zakresu badania dokumentów. W przypadku przestępstw z art. 83 k.k.s., istotna będzie przede wszystkim prawidłowa ocena prawna zachowań, które zostały przez oskarżyciela uznane za utrudnianie lub udaremnianie kontroli.

Jak wyżej wskazano, nie każda odmowa kontrolowanego zawiera cechy bezprawności, zaś żądania kontrolującego powinny zawsze mieć oparcie w konkretnych przepisach i wynikać z udzielonego upoważnienia. Istotna jest również weryfikacja zastosowania przez Urząd Skarbowy właściwych przepisów materialnych i procesowych, ustalenie momentu popełnienia przestępstwa, kwestii przedawnienia, charakteru prawnego żądań i oświadczeń podatkowych, skutkowości przestępstwa oraz szeregu innych zagadnień, które wymagają od adwokata dużej wiedzy prawniczej w tej dziedzinie.

Skorzystanie przez osoby podejrzane i oskarżone o popełnienie przestępstw skarbowych z pomocy profesjonalnego obrońcy, może mieć duże znaczenie dla prawidłowej realizacji prawa do obrony, w tym, zgodnego ze stanem faktycznym i prawnym danej sprawy określenia zakresu sprawstwa i winy, bądź ustalenia braku istnienia tych elementów.
Dokładna i aktualna treść przywołanych wyżej przepisów oraz zagrożenia karami, zawarte są w ustawach – Kodeks Karny i Kodeks karny skarbowy.

adwokat Marek Dulniak

Warszawa, 22 grudnia 2019 r. 

Zobacz również: