Odpowiedzialność karnoskarbowa za wyłudzenie dotacji
Podstawa prawna odpowiedzialności karnej
Art. 82. § 1 (Kodeks karny skarbowy) Kto naraża finanse publiczne na uszczuplenie poprzez nienależną wypłatę, pobranie lub niezgodne z przeznaczeniem wykorzystanie dotacji lub subwencji, podlega karze grzywny do 240 stawek dziennych.
§ 2. Jeżeli wypłata lub pobranie nienależnej, nadmiernej lub wykorzystanej niezgodnie z przeznaczeniem dotacji lub subwencji nie przekracza ustawowego progu, sprawca czynu zabronionego określonego w § 1 podlega karze grzywny za wykroczenie skarbowe.
§ 3. (uchylony)
Art. 82 § 1 k.k.s. nie zawiera typowego dla Kodeksu karnego skarbowego pojęcia należności publicznoprawnej w postaci podatku lub cła. Omawiane przestępstwo dotyczy narażenia na uszczuplenie finansów publicznych w postaci dotacji lub subwencji.
Pojęcie dotacji nie zostało zdefiniowane w Kodeksie karnym skarbowym, jednak zastosowanie mają w tym zakresie przepisy ustawy z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych, w szczególności art. 126 tej ustawy, zgodnie z którym dotacje są to podlegające szczególnym zasadom rozliczania środki z budżetu państwa, budżetu jednostek samorządu terytorialnego oraz z państwowych funduszy celowych przeznaczone na podstawie niniejszej ustawy, odrębnych ustaw lub umów międzynarodowych, na finansowanie lub dofinansowanie realizacji zadań publicznych. W orzecznictwie sądów administracyjnych przyjmuje się, że:
Dotacje należą przy tym do wydatków budżetu państwa na podstawie art. 124 ust. 1 pkt 1 FinPubU, dlatego brak jest podstaw do kwestionowania zastosowania w przedmiotowej sprawie zasad przewidzianych w art. 44 ust. 3 FinPubU. Zgodnie z jego treścią, wydatki publiczne powinny być dokonywane: 1) w sposób celowy i oszczędny, z zachowaniem zasad: a) uzyskiwania najlepszych efektów z danych nakładów, b) optymalnego doboru metod i środków służących osiągnięciu założonych celów; 2) w sposób umożliwiający terminową realizację zadań; 3) w wysokości i terminach wynikających z wcześniej zaciągniętych zobowiązań”
(Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 12 lutego2020 r., sygn. akt I GSK 1660/18)
Naruszenie zasad ustawy o finansach publicznych nie przekłada się jednak automatycznie na odpowiedzialność karną, gdyż dla uznania popełnienia przestępstwa lub przestępstwa skarbowego konieczne jest jeszcze wypełnienie znamion konkretnego czynu karalnego oraz udowodnienie winy (o czym dalej).
Dotacje i subwencje mogą pochodzić zarówno ze środków Skarbu Państwa, jednostek samorządu terytorialnego, jak i Unii Europejskiej.
Przestępstwo z art. 82 § 1 k.k.s. należy zaliczyć do szerokiej kategorii tzw. przestępstw gospodarczych. W niektórych sytuacjach, przestępstwo to współwystępuje (w ramach tzw. zbiegu przepisów) z przestępstwem wyłudzenia dotacji, o którym mowa w art. 297 § 1 k.k. lub z przestępstwami opisanym w innych przepisach Kodeksu karnego, np. art. 286 § 1 k.k., 270 § 1 k.k. Sprawca może zatem ponieść odpowiedzialność za ten sam czyn zarówno na podstawie art. 82 § 1 k.k.s. jak i określonego przepisu Kodeksu karnego.
Przyjmuje się, że sprawcą przestępstwa opisanego w art. 82 § 1 k.k.s. może być nie tylko beneficjent dotacji lub subwencji, lecz każda osoba, która działa w opisany w przepisie sposób. Jest to zatem tzw. przestępstwo powszechne.
Karalne zachowania sprawcy
Zgodnie z art. 82 k.k.s. karalne zachowanie (działanie) sprawcy polega na narażeniu finansów publicznych na uszczuplenie poprzez nienależną wypłatę, pobranie lub niezgodne z przeznaczeniem wykorzystanie dotacji lub subwencji. Na gruncie omawianego przepisu przyjmuje się, że:
Narażeniem na uszczuplenie finansów publicznych jest bowiem samo spowodowanie niebezpieczeństwa takiego stanu niezależnie od zastosowanego manewru zachowania. Narażenie na uszczuplenie należności publicznoprawnej czynem zabronionym jest to spowodowanie konkretnego niebezpieczeństwa takiego uszczuplenia – co oznacza, że zaistnienie uszczerbku finansowego jest wysoce prawdopodobne, choć nie musi nastąpić.
(wyr. Sądu Okręgowego Warszawa Praga w Warszawie z dnia 27 listopada 2018 r., sygn. akt VI Ka 404/18)
Przestępstwo to zostanie popełnione także wówczas, gdy dojdzie do faktycznego uszczuplenia, a nie tylko narażenia finansów publicznych na uszczuplenie. W takich sytuacjach, zachowanie sprawcy może zostać dodatkowo zakwalifikowane jako przestępstwo z Kodeksu karnego. W orzecznictwie sądów karnych przyjęto na przykład, że oskarżony, który zataił przed instytucją państwową udzielającą dotacji, że część przedłożonych przez niego faktur została już zapłacona przez inny podmiot, jak również przedstawił podrobione faktury oraz fikcyjne umowy zlecenia i w ten sposób doprowadził do wypłaty dotacji, ponosi odpowiedzialność zarówno na podstawie art. 82 § 1 k.k.s. (ew. 82 § 2 k.k.s.), jak i art. 286 § 1 k.k. (zob. wyr. Sądu Okręgowego w Gliwicach z dnia 16 kwietnia 2015 r., sygn. akt: V Ka 88/15). W kontekście takiego zachowania Sąd uznał, że oskarżony miał pełną świadomość wprowadzenia w błąd pracowników instytucji udzielającej wsparcia, wobec czego dopuścił się przestępstwa oszustwa (art. 286 k.k.) polegającego na wyłudzeniu dotacji ze środków publicznych.
Przestępstwo z art. 82 § 1 k.k.s. jest przestępstwem umyślnym i może zostać popełnione zarówno z zamiarem bezpośrednim (sprawca chce popełnić przestępstwo), jak i ewentualnym (sprawca przewiduje możliwość popełnienia przestępstwa i godzi się na to). W jednym z publikowanych orzeczeń wydanych na gruncie tego przepisu przyjęto, że:
(…) czyn z art. 82 § 1 kks popełniony może być wyłącznie umyślnie, z zamiarem co najmniej ewentualnym. Aby zatem przypisać konkretnej osobie powyższe przestępstwo konieczne jest wykazanie ponad wszelką wątpliwość woli popełnienia przestępstwa. W niniejszym przypadku w ocenie Sądu po pierwsze nie sposób wykazać, że nazywając kolokwialnie : „bałagan” w kartach kalkulacyjnych, recepturach i ewidencji ilościowo-wartościowej posiłków był celowym, nakierowanym na wyłudzenie dotacji, zabiegiem. W ocenie Sąd niekwestionowane nieprawidłowości w powyższym zakresie były niepożądane i ich wystąpienie skutkowało ostatecznie orzeczonym obowiązkiem zwrotu całej dotowanej kwoty. Nie sposób jednak przyjmować by zachowanie polegające na nieuporządkowanym prowadzeniu ewidencji czy kalkulacji naznaczone było przestępstwem.
(zob. wyrok Sądu Rejonowego Gdańsk – Południe w Gdańsku z dnia 30 stycznia 2019 r., sygn. akt: II K 970/15 publ. na Portalu Orzeczeń Sądów Powszechnych www.orzeczenia.ms.gov.pl).
Jako trafną i znajdującą odzwierciedlenie w wielu sprawach sądowych toczących się na skutek oskarżenia o popełnienie przestępstw karnoskarbowych, uznać trzeba tezę wyrażoną w uzasadnieniu przywołanego wyżej orzeczenia, że:
(…) jak to często bywa w sprawach karno-skarbowych, zarzut oskarżenia oparty został na błędnym założeniu, że tzw. ciężar dowodu (w tym np. konieczność dostarczenia przez podatnika żądanych przez organ podatkowy dokumentów) spoczywa na oskarżonym. Jednym słowem, jeśli oskarżony nie udowodnił swojej niewinności, oznacza to jego winę. Powyższe, zasadniczo błędne i niezgodne z postępowaniem karnym założenie, wynika z powielenia w akcie oskarżenia zasady występującej w postępowaniu podatkowym, w którym to na podatniku spoczywa obowiązek przechowywania dokumentów i stosownego potwierdzenia na wezwanie, że istotnie nabył on uprawienia do określonych ulg, subwencji czy dotacji. W przypadku, gdy w takim postępowaniu podatkowym podatnik nie jest w stanie wykazać, że dane świadczenie mu się należało, organ podatkowy może takie świadczenie cofnąć lub odmówić jego przyznania. (…) Tymczasem w postępowaniu karnym (a zatem także karno-skarbowym) podstawową zasadą jest zasada domniemania niewinności – oskarżony nie ma obowiązku jej wykazywania. To oskarżyciel winien wykazać winę.
Korzystanie z pomocy obrońcy
Każdej osobie, która jest podejrzana albo oskarżona o popełnienie przestępstwa, w tym przestępstwa skarbowego, przysługuje prawo do obrony, w tym prawo do korzystania z pomocy obrońcy. Obrońcą w sprawie karnej może być adwokat lub radca prawny. Skorzystanie z pomocy obrońcy już na początkowym etapie postępowania karnego może mieć istotne znaczenie dla prawidłowej realizacji prawa do obrony w całej sprawie. Procesy karne w sprawach o tzw. przestępstwa gospodarcze, w tym o przestępstwa skarbowe, mają z reguły skomplikowany i wielowątkowy charakter. Dokonanie prawidłowych ustaleń faktycznych niejednokrotnie wiąże się z koniecznością przeprowadzenia szeregu czynności procesowych i dowodów, w tym uzyskania wiadomości specjalnych, ustalenia przebiegu procedur uzyskiwania wsparcia finansowego, powołania biegłych (np. z zakresu badania dokumentów, wyceny przedsiębiorstw, finansów i rachunkowości, informatyki), jak również przesłuchania wielu świadków np. na okoliczność udzielania dotacji i wykonywania projektu. Skomplikowany charakter tych spraw odnosi się także do zagadnień prawnych, dotyczących np. świadomości i zamiaru osoby ubiegającej się o dotację, oceny prawnej wymogów uzyskania dotacji lub subwencji, prawnego znaczenia przedłożonych dokumentów lub oświadczeń dla uzyskania wsparcia finansowego oraz szeregu innych problemów nieporuszonych w niniejszej publikacji. Zagadnienia te wymagają doświadczenia i wiedzy prawniczej z zakresu różnych dziedzin prawa. Aktywność procesowa profesjonalnego obrońcy w zakresie postępowania dowodowego, składanych wniosków i twierdzeń oraz weryfikacji ustaleń organów procesowych, może mieć kluczowe znaczenie dla prawidłowego określenia zakresu sprawstwa i winy bądź ustalenia braku tych elementów.
Dokładne i aktualne opisy znamion przywołanych wyżej przestępstw oraz zagrożenia karami zawarte są w odpowiednich przepisach Kodeksu karnego skarbowego i Kodeksu karnego.
adwokat Marek Dulniak
Warszawa, 5 października 2020 r.
Zobacz również: