Art. 212 i art. 216 Kodeksu karnego – omówienie przepisów
Przestępstwo zniesławienia.
Art. 212. § 1. Kto pomawia inną osobę, grupę osób, instytucję, osobę prawną lub jednostkę organizacyjną niemającą osobowości prawnej o takie postępowanie lub właściwości, które mogą poniżyć ją w opinii publicznej lub narazić na utratę zaufania potrzebnego dla danego stanowiska, zawodu lub rodzaju działalności, podlega grzywnie albo karze ograniczenia wolności.
§ 2. Jeżeli sprawca dopuszcza się czynu określonego w § 1 za pomocą środków masowego komunikowania, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku.
§ 3. W razie skazania za przestępstwo określone w § 1 lub 2 sąd może orzec nawiązkę na rzecz pokrzywdzonego, Polskiego Czerwonego Krzyża albo na inny cel społeczny wskazany przez pokrzywdzonego.
§ 4. Ściganie przestępstwa określonego w § 1 lub 2 odbywa się z oskarżenia prywatnego.Przestępstwo znieważenia.
Art. 216. § 1. Kto znieważa inną osobę w jej obecności albo choćby pod jej nieobecność, lecz publicznie lub w zamiarze, aby zniewaga do osoby tej dotarła, podlega grzywnie albo karze ograniczenia wolności.
§ 2. Kto znieważa inną osobę za pomocą środków masowego komunikowania, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku.
§ 3. Jeżeli zniewagę wywołało wyzywające zachowanie się pokrzywdzonego albo jeżeli pokrzywdzony odpowiedział naruszeniem nietykalności cielesnej lub zniewagą wzajemną, sąd może odstąpić od wymierzenia kary.
§ 4. W razie skazania za przestępstwo określone w § 2 sąd może orzec nawiązkę na rzecz pokrzywdzonego, Polskiego Czerwonego Krzyża albo na inny cel społeczny wskazany przez pokrzywdzonego.
§ 5. Ściganie odbywa się z oskarżenia prywatnego.
Postępowanie przed sądem – prywatny akt oskarżenia
Zarówno w przypadku przestępstwa zniesławienia, jak i znieważenia ściganie przestępstw odbywa się z oskarżenia prywatnego. Oznacza to, że postępowanie karne przeciwko sprawcy inicjowane jest wniesieniem przez pokrzywdzonego, do właściwego sądu, prywatnego aktu oskarżenia, który musi odpowiadać wymogom formalnym określonym w Kodeksie postępowania karnego. Pokrzywdzony może wnieść do sądu akt oskarżenia osobiście lub za pośrednictwem działającego w jego imieniu pełnomocnika, którym może być adwokat lub radca prawny. W toku postępowania karnego pokrzywdzony działa jako oskarżyciel prywatny i przysługują mu prawa strony. Oznacza to, że może sam (lub poprzez swojego pełnomocnika) składać wnioski dowodowe, uczestniczyć w przeprowadzaniu dowodów przez sąd, np. w przesłuchaniach oskarżonego, świadków, biegłych, korzystać z prawa do zadawania pytań i składania oświadczeń, jak również wnosić zażalenia i apelację. W sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego postępowanie może zostać wszczęte także przez prokuratora, który może również przystąpić do toczącego się już postępowania. Prokurator podejmuje działania, jeśli wymaga tego interes społeczny.
Postępowania prywatnoskargowego, które toczy się przed sądem karnym na podstawie prywatnego aktu oskarżenia, nie należy mylić z postępowaniem cywilnym, które wszczynane jest na podstawie pozwu cywilnego o ochronę dóbr osobistych i odszkodowanie lub zadośćuczynienie za krzywdę wywołaną naruszeniem dóbr osobistych. Postępowanie w sprawach z oskarżenia prywatnego jest postępowaniem karnym, którego podstawową funkcją jest ukaranie sprawcy, choć możliwe jest też orzeczenie nawiązki na rzecz pokrzywdzonego.
Dobra prawne naruszone przestępstwem
Przestępstwa zniesławienia (art. 212 k.k.) i znieważenia (art. 216 k.k.) godzą w to samo podstawowe dobro prawne, jakim jest cześć, na które składają się również takie dobra, jak szacunek, zaufanie, dobre imię, honor, godność osobista, wiarygodność itp. W przypadku przestępstwa zniesławienia, które może być popełnione zarówno w stosunku do osoby fizycznej, jak i innego podmiotu, w tym osoby prawnej, szczególnego znaczenia nabiera naruszenie zaufania, dobrego imienia i wiarygodności (także w zakresie wykonywanego zawodu czy prowadzonej działalności gospodarczej). W przypadku przestępstwa znieważenia, o którym mowa w art. 216 k.k., pokrzywdzonym może być jedynie osoba fizyczna. Uszczerbku doznają tutaj przede wszystkim dobra osobiste w postaci poczucia godności, szacunku, honoru i dobrego imienia.
Zniesławienie
Przestępstwo zniesławienia (art. 212 k.k.) polega na pomówieniu osoby, osób lub innych podmiotów wymienionych w przepisie o takie postępowanie lub właściwości, które mogą prowadzić do poniżenia w opinii publicznej lub utarty potrzebnego zaufania. Pomówienie może przybrać postać rozpowiadanych sądów, opinii, zarzutów lub informacji mogących narazić pokrzywdzonego na skutki wymienione w przepisie. Należy zatem pamiętać, że przestępstwo zniesławienia jest tzw. przestępstwem formalnym „z narażenia”, co oznacza, że dla jego popełnienia nie muszą wystąpić skutki określone w art. 212 k.k. w postaci np. poniżenia, zhańbienia lub utraty zaufania, lecz wystarczy już samo narażenie na wystąpienie tych skutków. Istotą karalnego pomówienia jest to, aby informacja, opinia lub osąd wypowiedziane zostały wobec osoby lub osób trzecich. Przekazanie osądu, zarzutu lub informacji wyłącznie osobie, której one dotyczą, nie będzie stanowiło pomówienia. Jeśli natomiast stanie się to w obecności lub z udziałem osoby lub osób trzecich, zarówno pod nieobecność samego pokrzywdzonego jak i w jego obecności, to pomówienie takie będzie miało charakter karalnego zniesławienia. Pomówienie, o którym mowa w art. 212 k.k. może zostać popełnione zarówno niepublicznie (np. w rozmowie z inną osobą lub osobami), jak i publicznie (np. w miejscu publicznym dostępnym dla szerokiego kręgu osób czy przy pomocy środków masowego przekazu lub komunikowania, np. prasy, telewizji czy internetu). W przypadku oceny, czy doszło do popełnienia przestępstwa zniesławienia, należy również brać pod uwagę tzw. okoliczności wyłączające bezprawność czynu, które określone zostały w art. 213 k.k. Zgodnie z treścią art. 213 § 1 k.k., „nie ma przestępstwa określonego w art. 212 § 1 k.k., jeżeli zarzut uczyniony niepublicznie jest prawdziwy”. W przypadku publicznego charakteru działania sprawcy, możliwość dowodzenia prawdziwości zarzutów doznaje istotnych ograniczeń, m.in. w obszarze zarzutów dotyczących życia prywatnego osoby pokrzywdzonej (patrz art. 213 § 2 k.k.). Ciężar dowodzenia okoliczności wymienionych w art. 213 k.k. spoczywa na oskarżonym.
Znieważenie
Przestępstwo znieważenia (art. 216 k.k.) polega na ubliżaniu innej osobie przy użyciu słów (także w formie pisemnej), gestów lub zachowań o charakterze obraźliwym, obelżywym, ordynarnym, ośmieszającym lub wyszydzającym. Istotną cechą znieważania jest wyrażanie pogardy i lekceważenia, które naruszają poczucie godności innej osoby. Dlatego przy ustalaniu, czy doszło do znieważenia, znaczenie mają nie tylko okoliczności obiektywne i kontekst przekazu, ale również osobisty odbiór i ocena takiego zachowania przez osobę, do której kierowane są znieważające treści. Najpowszechniejszym sposobem znieważenia jest użycie wobec osoby słów powszechnie uznanych za obelżywe. Jeśli jednak przekleństwo nie jest adresowane do konkretnej osoby lub osób, lecz jest na przykład bezosobowym wyrazem stanu emocjonalnego uczynionym w obecności innych osób, to zachowanie takie może być co najwyżej oceniane w kontekście wykroczenia nieprzyzwoitego zachowania, o którym mowa w art. 141 Kodeksu wykroczeń.
W odróżnieniu od zniesławienia, przestępstwa znieważenia można dopuścić się także wtedy, gdy do znieważenia dochodzi wyłącznie pomiędzy sprawcą a pokrzywdzonym.
Jednoczesne znieważenie i zniesławienie
W niektórych przypadkach, to samo zachowanie może jednocześnie stanowić przestępstwo znieważenia i zniesławienia. Dochodzi wówczas do tzw. kumulatywnej kwalifikacji obu przepisów, tj. art. 216 k.k. i art. 212 k.k. W takiej sytuacji sąd skazuje sprawcę za jedno przestępstwo na podstawie obu przepisów, zaś karę wymierza na podstawie tego przepisu, który przewiduje karę najsurowszą. Na tle jednej ze spraw dotyczących przestępstw popełnionych przez internet, Sąd Najwyższy wyraził pogląd, że „Internet jest środkiem masowego komunikowania, o jakim mowa w tych przepisach, za pomocą którego sprawca może dopuścić się zarówno zniesławienia, jak i znieważenia (…). Nie tylko komentarze umieszczone w Internecie mogą wypełnić znamiona powyższych przestępstw, ale również ten sam komentarz umieszczony na komunikatorze lub forum internetowym może jednocześnie stanowić zniesławienie oraz zniewagę, co będzie prowadzić do konieczności zastosowania kumulatywnej kwalifikacji (art. 212 § 1 lub 2 KK w zw. z art. 216 § 1 KK w zw. z art. 11 § 2 KK)” (post. SN z 24.10.2017, sygn. akt: VKK 278/17). Na marginesie wskazać należy, że liczba spraw karnych dotyczących zniesławienia i znieważenia przez internet od lat systematycznie wzrasta.
Korzystanie z pomocy prawnej
W sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego skorzystanie z pomocy profesjonalnego pełnomocnika może mieć istotne znaczenie dla zgodnego ze stanem faktycznym i prawnym ustalenia zakresu sprawstwa i winy oskarżonego. Pomoc prawna adwokata dotyczy nie tylko prawidłowego sporządzenia aktu oskarżenia, w tym prawidłowego opisu czynu, stanu faktycznego, kwalifikacji prawnej i złożenia wniosków dowodowych, ale również reprezentacji w toku postępowania przed sądem. Sprawy te bywają bowiem długotrwałe i skomplikowane pod względem dowodowym. Oprócz przesłuchania stron i świadków, niejednokrotnie zachodzi potrzeba powoływania biegłych różnych specjalności, np. z zakresu językoznawstwa, badania pisma, informatyki czy fonoskopii. Skomplikowany charakter tych spraw dotyczy również zagadnień prawnych, np. granic wolności słowa, dozwolonej krytyki, działania w granicach uprawnień i procedur, znaczenia użytych przez sprawcę słów, kontekstu ich użycia, zwyczajów środowiskowych, zachowania się pokrzywdzonego, ciężaru dowodu i realizacji prawa do obrony w innym postępowaniu. Te same powody przemawiają za skorzystaniem z pomocy obrońcy przez osoby, które zostały oskarżone o popełnienie przestępstwa znieważenia lub zniesławienia.
Dokładne i aktualne opisy znamion przywołanych wyżej przepisów oraz zagrożenia karami, zawarte są w wymienionych w tekście przepisach Kodeksu karnego i Kodeksu wykroczeń.
adwokat Marek Dulniak
Warszawa, 27 października 2018 r.