granica wieku małoletniego, inna czynność seksualna, umyślność sprawcy, nadużycie zaufania
Karalność obcowania z małoletnim poniżej 15 roku życia – art. 200 § 1 Kodeksu karnego
Art. 200. § 1. Kto obcuje płciowo z małoletnim poniżej lat 15 lub dopuszcza się wobec takiej osoby innej czynności seksualnej lub doprowadza ją do poddania się takim czynnościom albo do ich wykonania,
podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do 12.
(…)
Karalność obcowania z małoletnim poniżej 18 roku życia – art. 199 § 3 Kodeksu karnego
Art. 199. § 1. Kto, przez nadużycie stosunku zależności lub wykorzystanie krytycznego położenia, doprowadza inną osobę do obcowania płciowego lub do poddania się innej czynności seksualnej albo do wykonania takiej czynności,
podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.
§ 2. Jeżeli czyn określony w § 1 został popełniony na szkodę małoletniego, sprawca
podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.
§ 3. Karze określonej w § 2 podlega, kto obcuje płciowo z małoletnim lub dopuszcza się wobec takiej osoby innej czynności seksualnej albo doprowadza ją do poddania się takim czynnościom albo do ich wykonania, nadużywając zaufania lub udzielając w zamian korzyści majątkowej lub osobistej albo jej obietnicy.
Cel przepisów – ochrona osób małoletnich
Przestępstwo obcowania płciowego z małoletnim należy do grupy przestępstw ujętych w rozdziale XXV Kodeksu karnego, skierowanych przeciwko wolności seksualnej i obyczajności. Wolność seksualna jest tutaj rozumiana, jako wolność wyboru w sferze własnego życia seksualnego, bez karalnej ingerencji ze strony innych osób. W przypadku przestępstw seksualnych przeciwko osobom małoletnim, pod ochroną pozostaje przede wszystkim prawidłowy rozwój emocjonalny, intelektualny i fizyczny małoletnich. Nie chodzi tu wyłącznie o demoralizację małoletniego. Im młodsze jest dziecko, które stało się ofiarą przestępstwa seksualnego, tym bardziej dolegliwe mogą być skutki w sferze późniejszego funkcjonowania psychicznego i fizycznego takiej osoby, przejawiające się pod postacią różnego rodzaju traum, nerwic, zaburzeń i dysfunkcji w życiu osobistym i relacjach społecznych. Wiek małoletniej ofiary przestępstwa seksualnego w sposób oczywisty rzutuje na stopień społecznej szkodliwości czynu i wysokość kary. Przestępstwo obcowania płciowego z osobą małoletnią określane jest również jako typowe przestępstwo pedofilii.
Przestępstwo obcowania z małoletnim poniżej 15 lat – art. 200 § 1 k.k.
Istotą przestępstwa z art. 200 § 1 k.k. jest obcowanie płciowe z małoletnim, który nie ukończył 15 roku życia lub dopuszczenie się wobec takiej osoby innej czynności seksualnej, doprowadzenie jej do poddania się takim czynnościom albo do ich wykonania. O ile pojęcie „obcowania płciowego” nie wymaga dodatkowego definiowania i może być również rozumiane w sposób potocznie przyjęty, to w obrębie pojęcia „innej czynności seksualnej” ukształtowana została w orzecznictwie sądów w miarę spójna i jednoznaczna definicja znaczeniowa. Sąd Najwyższy przyjmuje, że „(…) „inna czynność seksualna”, w rozumieniu art. 200 § 1 KK (a także w rozumieniu art. 197 § 2 KK oraz art. 198 KK i 199 KK), to nie mieszczące się w pojęciu „obcowania płciowego” takie zachowanie, „które związane jest z szeroko rozumianym życiem płciowym człowieka, polegające na kontakcie cielesnym sprawcy z pokrzywdzonym lub przynajmniej na cielesnym i mającym charakter seksualny zaangażowaniu ofiary” (…) Zachowanie to obejmuje też sytuacje, „w których sprawca, zmierzając do pobudzenia lub zaspokojenia swojego popędu, nie tylko dotyka narządów płciowych pokrzywdzonego (choćby przez bieliznę lub odzież), lecz podejmuje również inne czynności w zetknięciu z jego ciałem (np. pieszczoty, pocałunki)” (post. SN z 08.09.2016 r, III KK 292/16).
Sposób działania sprawcy
Sposób działania sprawcy przestępstwa z art. 200 § 1 k.k. polega na „obcowaniu” płciowym lub „dopuszczaniu się” określonych czynności lub „doprowadzeniu” do określonych zachowań. Choć przestępstwo z art. 200 § 1 k.k. ma charakter skutkowy, to bezprawność zachowania polegającego na doprowadzeniu do określonych zachowań obejmuje także etap poprzedzający sam akt poddania się przez małoletniego „innej czynności seksualnej” lub wykonanie tej czynności. Chodzi tu zwłaszcza o wywołanie u małoletniego chęci podjęcia lub poddania się czynnościom seksualnym. Na gruncie sprawy, w której zaistniała podobna okoliczność, Sąd Apelacyjny w Białymstoku uznał, że: „(…) do wyczerpania znamion dochodzi nie tylko wówczas gdy wola ofiary była przeciwna do oczekiwań sprawcy lub nie była jasno określona ale dopuszcza się przestępstwa z art. 200 § 1 KK także i ten, który swoim aktywnym zachowaniem ukierunkowanym na odbycie stosunku z małoletnim wywołuje u niego chęć udziału w określonych w przepisie czynnościach a nawet wtedy gdy tylko ułatwia podjęcie decyzji małoletniemu niewykluczającemu uczestnictwa w tych czynnościach stwarzając przy tym warunki umożliwiające faktyczne zrealizowanie zamierzonego celu np. poprzez zapewnienie odosobnienia, wywołanie u małoletniego przekonania o braku naganności takich zachowań” (wyr. z 05.12.2002 r, II AKa 302/02). Trzeba również podkreślić, że zgoda małoletniego w żadnym stopniu nie uchyla bezprawności ani karalności działania sprawcy.
Rodzaj winy; wiek małoletniego
Przestępstwo z art. 200 § 1 k.k. jest przestępstwem umyślnym, które może zostać popełnione zarówno w zamiarze bezpośrednim (art. 9 § 1 k.k. – sprawca chce popełnić przestępstwo), jak i w zamiarze ewentualnym (art. 9 § 1 k.k. in fine – sprawca przewidując możliwość popełnienia przestępstwa, godzi się na to). Przyjmuje się, że popełnienie tego przestępstwa następuje także wtedy, gdy sprawca nie ma wiedzy, że osoba małoletnia nie ukończyła lat 15, ale możliwość taką przewiduje i godzi się na to. Przypisanie sprawcy odpowiedzialności za to, że choć nie wiedział, że małoletni ma mniej niż 15 lat, to okoliczność tę przewidywał, zależy od okoliczności konkretnego zdarzenia. Sąd Apelacyjny w Krakowie wyraził pogląd, że „W wypadku przestępstwa z art. 200 § 1 k.k. ewentualny błąd co do liczbowego znamienia określonego tam czynu zabronionego należy rozważać z uwzględnieniem takich okoliczności, jak w szczególności wygląd małoletniego w tym jego wzrost oraz ubiór w czasie czynu. Relewantnym kryterium jest także stopień rozwoju psychicznego pokrzywdzonego” (wyr. z 14.12.2017 r., II AKa 233/17). Zgodnie z art. 28 § 1 k.k., nie popełnia przestępstwa, kto pozostaje w usprawiedliwionym błędzie co do okoliczności stanowiącej znamię czynu zabronionego. W przypadku przestępstwa z art. 200 § 1 k.k. znamieniem przestępstwa będzie m.in. wiek osoby małoletniej. Ustalanie w toku sprawy karnej okoliczności rzutujących na możliwość przewidywania przez sprawcę wieku osoby pokrzywdzonej, odbywa się w oparciu o materiał dowodowy konkretnej sprawy. Służą temu również opinie biegłych sądowych, np. z zakresu antropologii czy psychologii.
Inne przestępstwa obcowania z małoletnim
W niektórych sytuacjach, obcowanie płciowe będzie przestępstwem, niezależnie od wieku ofiary. Dotyczy to w szczególności przestępstw: zgwałcenia (art. 197 k.k.), wykorzystania upośledzenia lub bezradności (art. 198 k.k.) i przestępstwa nadużycia stosunku zależności (art. 199 § 1 k.k.). Osobą pokrzywdzoną popełnieniem tych przestępstw seksualnych może być zarówno osoba dorosła, jak i małoletnia. Popełnienie tych przestępstw w stosunku do małoletniego będzie wpływać na wysokość kary (patrz: art. 197 § 3 k.k. dot. małoletniego poniżej lat 15; art. 199 § 2 k.k. dotyczący małoletniego poniżej lat 18) lub, jak w przypadku art. 198 k.k., będzie skutkować kumulatywną kwalifikacją z innymi przepisami przewidującymi wyższe kary.
Przestępstwo obcowania seksualnego z małoletnim poniżej 18 lat – art. 199 § 3 k.k.
Kodeks karny przewiduje odpowiedzialność karną za obcowanie płciowe z małoletnim, który nie ukończył lat 18, nawet wówczas, gdy obcowanie to nie wiązało się z popełnieniem żadnego z wyżej wymienionych przestępstw. Podstawę odpowiedzialności stanowi art. 199 § 3 k.k., zgodnie z którym, karze od 3 miesięcy do lat 5 pozbawienia wolności podlega ten, kto „obcuje płciowo z małoletnim lub dopuszcza się wobec takiej osoby innej czynności seksualnej albo doprowadza ją do poddania się takim czynnościom albo do ich wykonania, nadużywając zaufania lub udzielając w zamian korzyści majątkowej lub osobistej albo jej obietnicy”. Skoro w przepisie tym mowa jest o „małoletnim”, nie zaś o „małoletnim poniżej lat 15”, to pokrzywdzonym może być każda osoba, która nie ukończyła lat 18. Podkreślić należy, że Kodeks karny nie zawiera własnej definicji osoby małoletniej, posługując się jednocześnie takimi kategoriami wiekowymi, jak osoba nieletnia bądź małoletnia. Wykładnia powinna więc następować w oparciu o przepisy Kodeksu cywilnego, z których wynika, że małoletnim jest osoba, która nie osiągnęła pełnoletniości, czyli nie ukończyła 18 roku życia (art. 10 § 1 Kodeksu cywilnego).
Nadużycie zaufania
Pojęcie „korzyści majątkowej”, o której mowa w art. 199 § 3 k.k. nie wymaga szczególnego definiowania. „Korzyść osobista” może być rozumiana jako korzyść o charakterze niemajątkowym, która łączy się z polepszeniem sytuacji lub zaspokojeniem jakichś potrzeb otrzymującego tę korzyść. Najbardziej ocennym pojęciem, o którym mowa w art. 199 § 3 k.k. jest „nadużycie zaufania” osoby małoletniej. Zaufanie może być oparte na rozmaitych podstawach. Może na przykład wynikać z relacji opartej na przyjaźni, bliskości emocjonalnej czy wspólnych zainteresowaniach i powodować wiarę małoletniego w dobre intencje innej osoby. Definicja tego pojęcia może być jednak dużo szersza, zaś jego rekonstrukcja w toku sprawy karnej odbywa się z uwzględnieniem konkretnej sytuacji. Nie można bowiem tracić z pola widzenia faktu, że podstawowym celem omawianego przepisu jest ochrona osób małoletnich. Orzekając w jednej ze spraw, w której między małoletnią a sprawcą istniał związek dalszego pokrewieństwa, Sąd Najwyższy uznał, że pojęcie „nadużycie zaufania” nawiązuje do zjawiska tzw. uwiedzenia ofiary: „(…) Art. 199 § 3 k.k. zakłada więc, że współżycie pomiędzy sprawcą a jego ofiarą następuje za jej zgodą, tyle że podjętą w wyniku szczególnej motywacji, którą jest zaufanie do sprawcy. Przechodząc na grunt niniejszej sprawy, stwierdzić należało, że dla przypisania oskarżonemu nadużycia zaufania, którym darzyła go pokrzywdzona, nieistotne były takie okoliczności, jak stopień rozwoju sfery seksualności pokrzywdzonej, szeroko pojmowana swoboda jej zachowań, wcześniejsze spożycie przez nią alkoholu, jak również brak inicjatywy ze strony sprawcy. Nie było więc konieczności prowadzenia w tym zakresie pogłębionego postępowania dowodowego, w tym – powołania biegłego z zakresu seksuologii „na okoliczność świadomości i dojrzałości w sferze seksualnej pokrzywdzonej oraz jej współdziałania w zarzucanym oskarżonemu czynie” (post. SN z 11.07.2018 r., III KK 328/18).
Zestawienie znamion art. 200 § 1 k.k. i art. 199 § 3 k.k. prowadzi do wniosku, że drugi z tych przepisów dotyczy obcowania płciowego (lub innych czynności seksualnych) z małoletnim, który ukończył lat 15, ale nie ukończył jeszcze lat 18. Kontakty seksualne z osobą poniżej 15 roku życia są bowiem karalne zawsze, niezależnie od spełnienia przesłanek z art. 199 k.k. Wyższe jest również w takim przypadku zagrożenie karą.
Przestępstwo nadużycia zaufania w stosunku do małoletniego (art. 199 § 3 k.k.) ma charakter umyślny i może zostać popełnione zarówno z zamiarem bezpośrednim, jak i ewentualnym.
Postępowanie dowodowe
Postępowania prokuratorskie i sądowe w tego typu sprawach wiążą się z potrzebą weryfikacji i prawidłowej oceny twierdzeń stron. Przy braku innych bezpośrednich dowodów przestępstwa, konieczne jest przeprowadzenie wielu dodatkowych dowodów, w tym dowodów z opinii biegłych lub ekspertów różnych specjalności (np. z zakresu genetyki, antropologii, psychologii, seksuologii). Należy również pamiętać, że przepisy postępowania karnego przewidują w przypadku niektórych przestępstw seksualnych pewne ograniczenia dowodowe i szczególny tryb przesłuchiwania osób pokrzywdzonych. W sprawach o tak wysokim stopniu skomplikowania, skorzystanie przez osoby pokrzywdzone (lub przez ich opiekunów prawnych) z pomocy fachowego pełnomocnika może mieć znaczenie dla prawidłowych ustaleń faktycznych i oceny prawnej całej sprawy, jak również, dla ewentualnych późniejszych roszczeń odszkodowawczych.
Wśród wielu słusznych i trafnych oskarżeń, ciągle zdarzają się sprawy, w których fałszywe posądzenie o pedofilię motywowane jest na przykład chęcią zemsty lub porachunkami na tle osobistym, małżeńskim czy majątkowym. Obrona przed tego typu zarzutami jest szczególnie trudna. Dlatego, skorzystanie przez osoby podejrzane i oskarżone o popełnienie przestępstw seksualnych z pomocy profesjonalnego obrońcy już od chwili zatrzymania lub przedstawienia pierwszych zarzutów karnych, będzie służyło prawidłowej realizacji prawa do obrony w toku całego postępowania karnego, co może mieć znaczenie dla końcowego rozstrzygnięcia sprawy.
Dokładne i aktualne opisy znamion przywołanych wyżej przepisów oraz zagrożenia karami, zawarte są w wymienionych w tekście przepisach Kodeksu karnego.
adwokat Marek Dulniak
Warszawa, 1 grudnia 2018 r.
Zobacz również: