Tymczasowe aresztowanie – stosowanie i praktyka
Tymczasowe aresztowanie jest najsurowszym spośród stosowanych w postępowaniu karnym środków zapobiegawczych. Jest to zarazem jedyny znany w polskiej procedurze karnej środek zapobiegawczy o charakterze izolacyjnym. Szczególna dolegliwość tego środka polega na czasowej ingerencji w podstawowe prawa człowieka, w szczególności prawo do wolności osobistej. Tymczasowe aresztowanie może być stosowane jedynie wyjątkowo, to jest wtedy, gdy inne środki zapobiegawcze nie są wystarczające. W praktyce, areszt tymczasowy jest powszechnie stosowanym środkiem zapobiegawczym w postępowaniach karnych dotyczących zbrodni i innych przestępstw zagrożonych wysoką karą pozbawienia wolności. Dotyczy to w szczególności przestępstw przeciwko mieniu związanych z użyciem przemocy, niektórych przestępstw przeciwko życiu i zdrowiu, przestępstw związanych z udziałem w grupie przestępczej, obrotem narkotykami, tzw. przestępstw korupcyjnych czy przestępstw skierowanych przeciwko wolności seksualnej.
Tymczasowe aresztowanie może być zastosowane wyłącznie przez Sąd. W postępowaniu przygotowawczym z wnioskiem o zastosowanie tego środka zapobiegawczego występuje do Sądu Prokurator. Uchylenie stosowania tymczasowego aresztowania następuje na mocy postanowienia Sądu, jednak w postępowaniu przygotowawczym tymczasowe aresztowanie uchylić może zarówno Sąd, jak i Prokurator.
Ogólne przesłanki stosowania tymczasowego aresztowania zostały określone w art. 249 k.p.k. i są takie same, jak dla wszystkich innych środków zapobiegawczych. Tymczasowe aresztowanie może być zatem stosowane wyłącznie w celu zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania, wyjątkowo także w celu zapobiegnięcia popełnieniu nowego ciężkiego przestępstwa i tylko wtedy, gdy zebrane dowody wskazują na duże prawdopodobieństwo, że oskarżony popełnił przestępstwo. Wymóg istnienia dużego prawdopodobieństwa popełnienia przestępstwa odnosi się do stanu dowodowego sprawy w momencie stosowania tymczasowego aresztowania i nie jest tożsamy z wymogiem udowodnienia winy w sposób pewny i nie budzący wątpliwości, jak ma to miejsce w przypadku skazania w chwili wyrokowania. W praktyce, zdarzają się więc sytuacje, w których osoba aresztowana zostaje następnie uniewinniona lub nie dochodzi do jej skazania za wcześniej zarzucane przestępstwo. Ocenny charakter przesłanki dużego prawdopodobieństwa popełnienia przestępstwa oraz sposób jej praktycznego stosowania sprawia, że jest ona częstym przedmiotem zaskarżenia w środkach odwoławczych składanych przez obrońców.
Tymczasowe aresztowanie tym różni się od pozostałych środków zapobiegawczych, że dla jego zastosowania wymagane jest również spełnienie dodatkowych, szczególnych przesłanek, określonych w art. 258 k.p.k. Należą do nich m.in. uzasadniona obawa ucieczki lub ukrycia się oskarżonego, uzasadniona obawa, że oskarżony będzie inne osoby namawiał do składania fałszywych zeznań bądź wyjaśnień, lub w inny bezprawny sposób utrudniał postępowanie karne. Jak wynika z treści przywołanego przepisu, tego rodzaju obawa musi mieć charakter uzasadniony, tj. w określony sposób udokumentowany. W praktyce zdarza się, że za podstawę wystąpienia takiej przesłanki przyjmuje się np. sam charakter zarzucanego czynu, okoliczności towarzyszące jego popełnieniu, czy wieloosobowy charakter sprawy, ale również, zachowanie się podejrzanego przed i po zatrzymaniu, ewentualne próby ukrywania się, zacierania śladów przestępstwa lub bezprawnego porozumiewania się z innymi sprawcami lub z poszkodowanymi. Stosowanie tych przesłanek, równie często jak w przypadku omawianej wcześniej przesłanki dużego prawdopodobieństwa popełnienia przestępstwa, skutkuje poddawaniem ich weryfikacji w środkach zaskarżenia wnoszonych po zastosowaniu tymczasowego aresztowania.
Najbardziej uciążliwą dla oskarżonego (w postępowaniu przygotowawczym – podejrzanego) podstawą szczególną stosowania tymczasowego aresztowania jest określona w art. 258 § 2 k.p.k. przesłanka zagrożenia surową karą. Zagrożenie to występuje wtedy, gdy oskarżonemu zarzuca się popełnienie przestępstwa zagrożonego karą, której górna granica wynosi co najmniej 8 lat pozbawienia wolności albo gdy sąd pierwszej instancji skazał go na karę pozbawienia wolności nie niższą niż 3 lata. Uciążliwość stosowania tej przesłanki wynika z powszechnie stosowanej linii orzecznictwa, zgodnie z którą, przyjmuje się, że sam fakt zagrożenia surową karą rodzi domniemanie, że oskarżony w obawie przed grożącą mu karą będzie podejmował działania zakłócające prawidłowy tok postępowania. Należy jednak wyrazić pogląd, że zagrożenie surową karą, o którym mowa w omawianym przepisie, powinno mieć charakter rzeczywisty. Nie wystarczy zatem sam fakt postawienia podejrzanemu zarzutu popełnienia przestępstwa zagrożonego surową karą, jeśli okoliczności sprawy wskazują, że taka kara nie zostanie wymierzona. Nie sposób również zgodzić się z zapatrywaniem, że przesłankę dalszego stosowania tymczasowego aresztowania z art. 258 § 2 k.p.k. realizowałaby przykładowa sytuacja, w której oskarżonemu wymierzono w pierwszej instancji karę 3 lat pozbawienia wolności, a z racji stosowanego dotychczas łącznego okresu tymczasowego aresztowania, pozostały mu faktycznie do odbycia 3 miesięcy kary. Przesłanka zagrożenia surową karą nie może być również oderwana od ogólnego wymogu istnienia dużego prawdopodobieństwa popełnienia przestępstwa, o którym mowa w art. 249 k.p.k. Jeżeli dowody zebrane w momencie stosowania tymczasowego aresztowania nie wskazują na taki stopień prawdopodobieństwa, zagrożenie surową karą również nie powinno być uznawane za realne. Analiza tych okoliczności w świetle materiału dowodowego konkretnej sprawy oraz ich wyeksponowanie w stosunku do organów procesowych, jest zadaniem adwokata występującego w charakterze obrońcy podejrzanego bądź oskarżonego, wobec którego stosowane jest tymczasowe aresztowanie.
Tymczasowe aresztowanie – prawo do obrony
Stosowanie tymczasowego aresztowania z reguły poprzedzone jest wcześniejszym zatrzymaniem przez organy ścigania. Zatrzymanemu, na jego żądanie należy niezwłocznie umożliwić nawiązanie kontaktu z adwokatem, a także bezpośrednią z nim rozmowę (art. 245 k.p.k.). Dla osoby pozbawionej wolności, obrońcę w osobie adwokata może ustanowić także inna osoba, w tym osoba najbliższa podejrzanemu. Obecność adwokata działającego w charakterze obrońcy już przy pierwszych czynnościach postępowania przygotowawczego, w tym przy przesłuchaniu podejrzanego po przedstawieniu zarzutów, może mieć istotne znaczenie dla realizacji jego prawa do obrony nie tylko na tym etapie, ale również w toku całego późniejszego postępowania karnego. W przypadku podjęcia przez Prokuratora decyzji o wystąpieniu do Sądu z wnioskiem o zastosowanie tymczasowego aresztowania, obrońca ma prawo wziąć udział w posiedzeniu Sądu, na którym rozpoznawany jest wniosek Prokuratora i podczas którego Sąd przesłuchuje podejrzanego. Obrońca ma prawo do zapoznania się z treścią zgromadzonych przez Prokuratora dowodów wskazanych we wniosku o zastosowanie tymczasowego aresztowania. Adwokat działający w charakterze obrońcy osoby tymczasowo aresztowanej realizuje jej prawo do obrony także poprzez:
- składanie środków odwoławczych od postanowień o stosowaniu tymczasowego aresztowania i udział w posiedzeniach Sądu odwoławczego;
- uczestnictwo w czynnościach postępowania przygotowawczego, w tym przesłuchaniach pokrzywdzonych, świadków;
- składanie wniosków dowodowych i wniosków o podjęcie czynności przez organy procesowe;
- składanie wniosków i wyrażanie stanowiska na korzyść oskarżonego na posiedzeniach i rozprawach sądowych.
Jak wynika z powyższego, skorzystanie przez osobę tymczasowo aresztowaną z pomocy prawnej adwokata sprzyja pełnej realizacji prawa do obrony w toku postępowania karnego. W miarę możliwości, zasadne jest skorzystanie z porady prawnej adwokata jeszcze przed podjęciem spodziewanych czynności przez organy procesowe.
adwokat Marek Dulniak
Warszawa, 12 listopada 2014 r.