- władza rodzicielska
- ograniczenie lub pozbawienie władzy rodzicielskiej
- kontakty z dzieckiem
Władza rodzicielska
Zgodnie z art. 92 krio dziecko, aż do osiągnięcia pełnoletności pozostaje pod władzą rodzicielską i chociaż przepisy nie wprowadzają zakresu czynności należy ją rozumieć szeroko jako ogół praw i obowiązków związanych z opieką nad małoletnim. Podstawowym kryterium rozstrzygnięć sądowych o władzy rodzicielskiej jest dobro dziecka. Władza rodzicielska powstaje ex lege, tj. z mocy prawa w momencie urodzenia się dziecka, przysługuje wyłączenie osobom posiadającym pełną zdolność do czynności prawnych i może obowiązywać jedynie w przypadku ustalenia pochodzenia dziecka. Dzieje się tak np. w przypadku uznania dziecka przez ojca czy sądowego ustalenia ojcostwa.
Polskie prawo przyznaje na równych zasadach władzę rodzicielską zarówno ojcu jak i matce, co oznacza, że mają oni w opiece nad dzieckiem równe prawa i obowiązki, bez względu na to czy są małżeństwem bądź partnerami oraz czy mieszkają razem lub osobno. Rodzice są zobowiązani do wspólnego ustalania sposobu wykonywania władzy rodzicielskiej, chociaż nie wyklucza to wykonywania samodzielnych czynności wobec dziecka przez jednego z rodziców. Władza rodzicielska obejmuje w szczególności obowiązek i prawo rodziców do wykonywania pieczy na osobą i majątkiem dziecka oraz do wychowywania dziecka, z poszanowaniem jego praw i godności.
Ograniczenie lub pozbawienie władzy rodzicielskiej
Zagrożenie dobra dziecka i nienależyte wykonywanie władzy rodzicielskiej są łącznymi przesłankami do ograniczenia lub pozbawienia władzy rodzicielskiej. Za nieprawidłowe wykonywanie władzy rodzicielskiej uznaje się zarówno zawinione, jak i niezawinione zachowanie rodziców.
Aby przeciwdziałać nieprawidłowemu zachowaniu sąd opiekuńczy może wydać szereg zarządzeń w myśl których zobowiąże rodziców oraz małoletniego do określonego postępowania lub skieruje rodziców do placówek specjalistycznych albo specjalistów zajmujących się terapią rodzinną, określi jakie czynności nie mogą być wykonywane przez rodziców bez zgody sądu lub podda rodziców innym ograniczeniom, ustanowi nadzór kuratora sądowego, skieruje małoletniego do organizacji lub instytucji powołanej do przygotowania zawodowego, zarządzi umieszczenie małoletniego w rodzinie zastępczej lub placówce opiekuńczo-wychowawczej (art. 109 krio).
Zasadniczym kryterium przy ustalaniu, któremu z rodziców zostanie powierzona piecza nad dzieckiem, jest dobro dziecka. Inne istotne okoliczności to wiek dziecka, jego więzi emocjonalne z jednym z rodziców i rodzeństwem. W orzeczeniu z dnia 21 listopada 1952 r. (C 1814/52, OSN 1953, nr III poz.92) Sąd Najwyższy stwierdził, że zwłaszcza w okresie niemowlęctwa i wczesnego dzieciństwa jest wskazane, aby dziecko pozostawało pod opieką matki ze względu na jej konstrukcję psychiczną, większą uczuciowość, skłonność do jej uzewnętrznienia oraz właściwą matce trosce o zaspokojenie codziennych potrzeb dziecka.
Istotne znaczenie mają kwalifikacje wychowawcze rodziców oraz to, które z nich da lepszą gwarancję wychowania dziecka. Nie bez znaczenia pozostaje również wzajemny stosunek rodziców względem siebie i dziecka. Jako negatywne zachowania uznawane jest wpajanie dziecku uczucia niechęci lub nienawiści do drugiego rodzica i jego otoczenia (SN, 1 grudnia 1957 r., I CR 1045/56, OSN 1959, nr II, poz. 76).
Osobom wykonującym władzę rodzicielską nad małoletnim zakazuje się stosowania kar cielesnych. Pomimo, że ustawodawca w przepisach krio nie usankcjonował stosowania kar cielesnych, nie oznacza to, że sąd nie dysponuje narzędziami, które pozwolą przeciwdziałać takiemu zachowaniu. Rodzic, który prezentuje powyższe zachowania względem dziecka może zostać pozbawiony władzy rodzicielskiej (art. 110 i 111 krio), ograniczony w sprawowaniu tej władzy (art. 109 krio), bądź może mieć ograniczenie lub zakaz kontaktów z dzieckiem (art. 113 i n. krio). W przypadku gdy zachowanie rodzica względem dziecka przybiera cięższe formy kar cielesnych lub psychicznych można zastosować również przepis art. 207 kodeksu karnego, który za znęcanie się fizyczne i psychiczne nad małoletnim przewiduje odpowiedzialność karną w postaci pozbawienia wolności nawet do 12 lat, w przypadku, kiedy wynikiem takich działań jest targniecie się na życie małoletniego. Należy również pamiętać, że zgodnie z art. 217 kodeksu karnego, odpowiedzialności karnej podlega ten, kto uderza człowieka lub w inny sposób narusza jego nietykalność cielesną. Przepis ten dotyczy również, a nawet przede wszystkim, dziecka, które jest osobą słabszą i zależną od swojego opiekuna.
Pozbawienie rodziców władzy rodzicielskiej jest najsurowszym ze środków oddziaływujących na płaszczyźnie rodzic-dziecko, ponieważ przez jego zastosowanie rodzice tracą całkowicie władzę nad dzieckiem. Pozbawienie władzy rodzicielskiej nie ma charakteru stałego i władza rodzicielska może zostać przywrócona po ustaniu przeszkód w związku z którymi jej pozbawiono, jeżeli sąd uzna, że jest to zgodne z dobrem dziecka. Pozbawienie władzy rodzicielskiej nie ma również charakteru generalnego, co oznacza, że dotyczy tylko tych dzieci, co do których zaistniały powody do zastosowania tego środka.
Sprawy powyżej opisane toczą się w trybie nieprocesowym i mogą być wszczęte przez strony lub przez sąd z urzędu. Dziecko nie jest stroną w sprawie w rozumieniu art. 510 kpc. (por. uchwałę pełnego składu Izby Cywilnej SN z 26 stycznia 1973, IIICZP 101/71, OSNCP 1973, nr7-8, poz. 118).
Kontakty z dzieckiem
Zgodnie z art. 113 krio, niezależnie od władzy rodzicielskiej rodzice oraz ich dziecko mają prawo i obowiązek utrzymywania ze sobą kontaktów. Kontakty z dzieckiem obejmują w szczególności przebywanie z dzieckiem (odwiedziny, spotkania, zabieranie dziecka poza miejsce jego stałego pobytu) i bezpośrednie porozumiewanie się, utrzymywanie korespondencji, korzystanie z innych środków porozumiewania się na odległość, w tym ze środków komunikacji elektronicznej. Prawo do utrzymywania kontaktów dziecka z rodzicem niewychowującym wprowadziła także zasada 6 rekomendacji nr R (84) w sprawie władzy rodzicielskiej z dnia 28 lutego 1984 r. przyjęta przez Komitet rady Ministrów Europy. Regulacja ta została również zawarta w art. 9 ust 3 Konwencji o prawach dziecka. Natomiast art. 10 Konwencji gwarantuje prawo do regularnych kontaktów z dziećmi, którego rodzicie przebywają w różnych krajach.
Kontakty dziecka z rodzicem, nie stanowią elementu władzy rodzicielskiej. Oznacza to, że rodzicie są zobowiązani do utrzymywania kontaktów z dzieckiem nawet gdy zostali pozbawieni władzy rodzicielskiej. Sąd najwyższy w uchwale z dnia 26 września 1983 r. (III CZP 46/83, OSNCP 1984, nr 4, poz.4) uznał, że nieprzyznanie ojcu władzy rodzicielskiej w wyroku ustalającym ojcostwo nie wyłącza jego prawa do osobistej styczności z dzieckiem.
Jeżeli dziecko przebywa stale u jednego z rodziców, sposób utrzymywania kontaktów z dzieckiem przez drugiego z nich rodzice określają wspólnie, kierując się dobrem dziecka i biorąc pod uwagę jego rozsądne życzenia. W braku porozumienia o kontaktach rozstrzyga sąd rodzinny lub sąd orzekający w sprawie o rozwód.
Podobnie jak w przypadku władzy rodzicielskiej, rozstrzygnięcia sądu mogą ograniczać lub zmieniać kontakty, jeżeli wymaga tego dobro dziecka. Przykładem tego może być zakaz spotykania się z dzieckiem poza miejscem zamieszkania, spotykanie się w obecności drugiego rodzica, porozumiewanie się na odległość lub zakaz porozumiewania się na odległość, przy czym zakazanie rodzicom osobistej styczności z dzieckiem może być orzeczone wyjątkowo, kiedy utrzymywanie kontaktów przez dziecko zagraża jego życiu, zdrowiu lub ma demoralizujący wpływ (postanowienie SN z dnia 7 listopada 2000 r., I CKN 1115/00, OSNC 2001, nr 3 poz. 50).
adwokat Monika Domżała
(współpracująca z Kancelarią Adwokacką Marka Dulniaka)
Warszawa, 12 sierpnia 2019 r.
Czytaj więcej o: