Zobowiązania umowne przedsiębiorców w czasie epidemii koronawirusa

USTAWA O PRZECIWDZIAŁANIU COVID – 19

W dniu 20 marca 2020 r. od godziny 18:30 w całej Polsce wprowadzono stan epidemii.

Podstawą prawną jest art. 46 ust. 2 ustawy z dnia 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi (Dz.U. z 2019 r. poz. 1239):

Jeżeli zagrożenie epidemiczne lub epidemia występuje na obszarze więcej niż jednego województwa, stan zagrożenia epidemicznego lub stan epidemii ogłasza i odwołuje, w drodze rozporządzenia, minister właściwy do spraw zdrowia w porozumieniu z ministrem właściwym do spraw administracji publicznej, na wniosek Głównego Inspektora Sanitarnego.

Jak wynika z art. 46 ust. 4 i art. 46b ww. ustawy wprowadzenie stanu epidemii może wiązać się z następującymi ograniczeniami:

  • czasowe ograniczenie określonego sposobu przemieszczania się,
    czasowe ograniczenie lub zakaz obrotu i używania określonych przedmiotów lub produktów spożywczych,
  • czasowe ograniczenie funkcjonowania określonych instytucji lub zakładów pracy,
  • zakaz organizowania widowisk i innych zgromadzeń ludności,
  • obowiązek wykonania określonych zabiegów sanitarnych, jeżeli wykonanie ich wiąże się z funkcjonowaniem określonych obiektów produkcyjnych, usługowych, handlowych lub innych obiektów,
  • nakaz udostępnienia nieruchomości, lokali, terenów i dostarczenia środków transportu do działań przeciwepidemicznych przewidzianych planami przeciwepidemicznymi,
  • obowiązek przeprowadzenia szczepień ochronnych, o których mowa w ust. 3, oraz grupy osób podlegające tym szczepieniom, rodzaj przeprowadzanych szczepień ochronnych,
  • czasowe ograniczenie określonych zakresów działalności przedsiębiorców,
  • czasową reglamentację zaopatrzenia w określonego rodzaju artykuły,
  • obowiązek poddania się badaniom lekarskim oraz stosowaniu innych środków profilaktycznych i zabiegów przez osoby chore i podejrzane o zachorowanie,
  • obowiązek poddania się kwarantannie z określeniem miejsca kwarantanny i zakazem opuszczania miejsca kwarantanny,
  • czasowe ograniczenie korzystania z lokali lub terenów oraz obowiązek ich zabezpieczenia,
  • nakaz ewakuacji w ustalonym czasie z określonych miejsc, terenów i obiektów,
  • nakaz lub zakaz przebywania w określonych miejscach i obiektach oraz na określonych obszarach,
  • zakaz opuszczania strefy zero przez osoby chore i podejrzane o zachorowanie,
  • nakaz określonego sposobu przemieszczania się.

Dla przedsiębiorców stan epidemii wiąże się nie tylko z określonymi nakazami i zakazami, ale ma realny wpływ na ich działalność gospodarczą, wykonywanie obowiązków umownych i publicznoprawnych.

Nowa ustawa z dnia 2 marca 2020 r. o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych (Dz.U. z 2020 r., poz. 374), wprowadziła kilka istotnych rozwiązań skierowanych do pracowników, pracodawców i przedsiębiorców:

  1. Pracodawca może polecić pracownikowi wykonywanie, przez czas oznaczony, pracy określonej w umowie o pracę, poza miejscem jej stałego wykonywania (praca zdalna). 
  2. W przypadku zamknięcia żłobka, klubu dziecięcego, przedszkola lub szkoły do których uczęszcza dziecko, ubezpieczonemu zwolnionemu od wykonywania pracy z powodu konieczności osobistego sprawowania opieki nad dzieckiem, o którym mowa w art. 32 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa przysługuje dodatkowy zasiłek opiekuńczy za okres nie dłuższy niż 14 dni.
  3. Do zamówień, których przedmiotem są towary lub usługi niezbędne do przeciwdziałania COVID-19, nie stosuje się przepisów ustawy z dnia 29 stycznia 2004 r. Prawo zamówień publicznych, jeżeli zachodzi wysokie prawdopodobieństwo szybkiego i niekontrolowanego rozprzestrzeniania się choroby lub jeżeli wymaga tego ochrona zdrowia publicznego.
  4. W przypadku, gdy podróżny odstąpi od umowy w trybie określonym w art. 47 ust. 4 ustawy z dnia 24 listopada 2017 r. o imprezach turystycznych i powiązanych usługach turystycznych lub organizator turystyki rozwiąże umowę o udział w imprezie turystycznej w trybie określonym w art. 47 ust. 5 pkt 2 tej ustawy, które to odstąpienie od umowy lub rozwiązanie umowy pozostaje w bezpośrednim związku z wybuchem epidemii wirusa SARS-CoV-2, przedsiębiorcy turystycznemu przysługuje zwrot wpłat przekazanych na Turystyczny Fundusz Gwarancyjny.
  5. Przewoźnicy drogowi, kolejowi i inni nie ponoszą odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną w związku z uzasadnionymi działaniami władz publicznych mającymi na celu przeciwdziałanie COVID-19, w szczególności za brak możliwości przewozu.

Planowane przez rząd inne udogodnienia nie weszły jeszcze w życie. Niemniej jednak, obowiązujące przepisy Kodeksu cywilnego dają pewne możliwości poradzenia sobie z aktualną sytuacją. W przepisach Kodeksu cywilnego takich jak art. 433, art. 435, art. 846 czy art. 121 pojawia się wyrażenie „siła wyższa”. Choć nie ma ustawowej definicji tego pojęcia, to powszechnie przyjmuje się, że siła wyższa to zdarzenie zewnętrzne, niezależne od woli stron, którego nie da się uniknąć, nad którym człowiek nie panuje. Obowiązujący stan epidemii może być zatem uznany siłą wyższą. Należy jednak pamiętać, że rekonstrukcja tego pojęcia dokonywana jest przez Sądy w konkretnych sprawach i to Sąd uznaje, czy stan siły wyższej w konkretnej sprawie zaistniał i czy wywołuje skutki w sferze stosunków cywilnych i stosunków gospodarczych przedsiębiorców.

Siła wyższa

W niektórych umowach mogą być zawarte tzw. klauzule vis maior, precyzujące co się dzieje z zobowiązaniami stron w razie zaistnienia siły wyższej. To przedsiębiorca powinien zadbać o zamieszczenie takiej klauzuli w umowie i sprawdzić czy taka klauzula znajduje się we wcześniejszych obowiązujących go umowach oraz jakie skutki zostały zastrzeżone na wypadek jej zaistnienia.

Należy mieć na uwadze, że niemożliwość wykonania zobowiązania musi wynikać bezpośrednio z zaistnienia siły wyższej. Przekładając to na konkretną sytuację – w razie zaistnienia sporu sądowego, Sąd będzie badał istnienie i charakter związku przyczynowo-skutkowego między wprowadzeniem stanu epidemii (bądź nałożeniem na przedsiębiorcę w związku z tym stanem pewnych ograniczeń) a niewykonaniem zobowiązania.

Siła wyższa (vis maior) to sytuacja niezawiniona przez żadną ze stron stosunku prawnego. Wobec tego nawet jeśli w umowie nie ma klauzuli vis maior, to jej strona może powołać się na art. 495 kodeksu cywilnego, zgodnie z którym:

§ 1 Jeżeli jedno ze świadczeń wzajemnych stało się niemożliwe wskutek okoliczności, za które żadna ze stron odpowiedzialności nie ponosi, strona, która miała to świadczenie spełnić, nie może żądać świadczenia wzajemnego, a w wypadku, gdy je już otrzymała, obowiązana jest do zwrotu według przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu.

§ 2 Jeżeli świadczenie jednej ze stron stało się niemożliwe tylko częściowo, strona ta traci prawo do odpowiedniej części świadczenia wzajemnego. Jednakże druga strona może od umowy odstąpić, jeżeli wykonanie częściowe nie miałoby dla niej znaczenia ze względu na właściwości zobowiązania albo ze względu na zamierzony przez tę stronę cel umowy, wiadomy stronie, której świadczenie stało się częściowo niemożliwe

Nadzwyczajna zmiana okoliczności

Drugim ważnym przepisem jest art. 357 ze znaczkiem 1 kodeksu cywilnego o treści następującej:

Jeżeli z powodu nadzwyczajnej zmiany stosunków spełnienie świadczenia byłoby połączone z nadmiernymi trudnościami albo groziłoby jednej ze stron rażącą stratą, czego strony nie przewidywały przy zawarciu umowy, sąd może po rozważeniu interesów stron, zgodnie z zasadami współżycia społecznego, oznaczyć sposób wykonania zobowiązania, wysokość świadczenia lub nawet orzec o rozwiązaniu umowy. Rozwiązując umowę sąd może w miarę potrzeby orzec o rozliczeniach stron, kierując się zasadami określonymi w zdaniu poprzedzającym.

Sytuacja epidemiologiczna, a właściwie skutki gospodarcze jakie wywołuje, mogą być uznane za nadzwyczajną zmianę stosunków (w orzecznictwie sądowym uznano za takową np. hiperinflację czy zmianę kursu franka szwajcarskiego). Zawsze jednak decyduje o tym Sąd w sprawie zainicjowanej przez stronę umowy.

Zastosowanie tego trybu możliwe jest tylko w drodze złożenia pozwu o zmianę sposobu wykonania zobowiązania, wysokości świadczenia a nawet o rozwiązanie umowy.

Zasady współżycia społecznego

Trzecim ważnym przepisem dla oceny stosunków gospodarczych jest art. 5 Kodeksu cywilnego, stanowiący o nadużyciu prawa:

Nie można czynić ze swego prawa użytku, który by był sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub z zasadami współżycia społecznego. Takie działanie lub zaniechanie uprawnionego nie jest uważane za wykonywanie prawa i nie korzysta z ochrony.

Przepisy prawa nie definiują pojęcia zasad współżycia społecznego. Co kryje się pod tym pojęciem wyjaśnia orzecznictwo sądów powszechnych i literatura prawnicza. W przypadku przedsiębiorców zasady te to po prostu zasady rzetelności kupieckiej. Do podstawowych zasad współżycia społecznego, do których można odwołać się w kontekście zaistnienia siły wyższej i jej skutków dla gospodarki zaliczyć należy:

  • lojalność partnerów handlowych,
  • niegodziwość czerpania zysków z cudzego nieszczęścia,
  • zachowanie respektu i poszanowania dla drugiej strony umowy i jej interesów.

Sąd Najwyższy w wyroku z 18 kwietnia 2013 r., sygn. akt II CSK 557/12, wskazał, że:

Zgodność czynności prawnej z zasadami współżycia społecznego jest zawsze zagadnieniem kontekstu faktycznego tj. okoliczności danego wypadku (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 października 2009 r. IV CSK 157/09, nie publ.). W relacjach między przedsiębiorcami zasady współżycia społecznego należy rozumieć jako zasady uczciwego obrotu, rzetelnego postępowania, lojalności, zaufania w stosunku do partnera umowy. Każda ze stron powinna powstrzymać się od wszelkich zachowań, które świadczą o braku respektu dla interesów partnera lub wywołują uszczerbek w tych interesach.
(wyrok Sądu Najwyższego z dnia 22 czerwca 2010 r., IV CSK 555/09, nie publ.)

Podsumowanie

W oczekiwaniu na wejście w życie przygotowywanej nowelizacji przepisów „specustawy koronawirusowej” przedsiębiorca borykający się z problemami i mający trudności w zrealizowaniu swojego zobowiązania umownego może:

  1. Skorzystać z klauzuli vis maior, o ile spełnione są opisane wcześniej warunki;
  2. Skorzystać z instytucji odstąpienia od umowy w oparciu o art. 495 kodeksu cywilnego;
  3. Podjąć negocjacje w sprawie zmiany warunków umowy z powołaniem się na art. 495 k.c. i art. 5 k.k. oraz zaistnienie nadzwyczajnej zmiany stosunków;
  4. Skierować sprawę na drogę sądową w oparciu o tzw. klauzulę rebus sic stantibus z art. 357 ze znaczkiem 1 kodeksu cywilnego.

Dokładna i aktualna treść przepisów wymienionych w artykule, zawarta jest w przepisach Kodeksu cywilnego oraz przywołanych ustaw.

adwokat Ada Chmielewska – Ciż
(współpracująca z Kancelarią Adwokacką Marka Dulniaka)

Warszawa, 24 marca 2020 r. 

Zobacz również: