Zmiany w przepisach Kodeksu karnego
- Narażenie na zarażenie chorobą zakaźną
- Nękanie innej osoby (stalking)
- Wykorzystanie wizerunku lub danych innej osoby
- Nadużycie uprawnień przez funkcjonariusza
- Działanie na szkodę przedsiębiorstwa
Ustawa z dnia 31 marca 2020 r. o zmianie ustawy o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID – 19 (Dz.U. z 2020 r., poz. 568) wprowadziła szereg istotnych zmian w ustawach dotyczących funkcjonowania organów wymiaru sprawiedliwości. Poza oczywistymi regulacjami dotyczącymi zawieszania terminów procesowych w większości spraw, czy odwołania posiedzeń i rozpraw w toczących się postępowaniach (poza sprawami pilnymi, wymienionymi w art. 14a ustawy), znalazły się również takie zmiany w przepisach prawa karnego, których celowość może budzić wątpliwości.
Narażenie na zarażenie chorobą zakaźną
Na mocy ww. ustawy zmianie uległ art. 161 Kodeksu karnego dotyczący odpowiedzialności karnej za narażenie na zarażenie wirusem HIV oraz innymi wymienionymi chorobami. Zmiany polegają m.in. na zaostrzeniu odpowiedzialności karnej podstawowego typu tego przestępstwa, tj. narażenia na zakażenie wirusem HIV (art. 161 § 1 k.k.). Górny próg zagrożenia karą pozbawienia wolności podniesiony został z dotychczasowych 3 lat – aż do lat 8, zaś dolny próg zagrożenia określony został karą 6 miesięcy pozbawienia wolności. Taka zmiana wydaje się nieracjonalna w sytuacji, w której wirus HIV nie stwarza już takiego zagrożenia, jak przed laty, gdy wprowadzano ten przepis, zaś choroby wynikające z zarażenia tym wirusem (AIDS) podlegają w większości przypadków skutecznym metodom leczenia, które utrzymują pacjentów przy życiu i pozwalają na w miarę normalne funkcjonowanie społeczne. Wyższa jest również świadomość zagrożeń związanych z HIV oraz dostępność i stosowanie środków medycznych oraz zabezpieczających przed zakażeniem. Zagrożenie karą za to przestępstwo zostało zatem zrównane z odpowiedzialnością za takie przestępstwa, jak np. oszustwo (art. 286 § 1 k.k.) czy płatna protekcja (art. 230 § 1 k.k.), zaś jest wyższe od takich przestępstw, jak doprowadzenie małoletniego do obcowania płciowego przy wykorzystaniu stosunku zależności od sprawcy (art. 199 § 2 k.k.) czy kradzież (art. 278 § 1 k.k.), paserstwo (art. 291 § 1 k.k.) lub niszczenie cudzego mienia (art. 288 § 1 k.k.).
Zaostrzenie odpowiedzialności w art. 161 § 1 k.k. można więc wytłumaczyć jedynie tym, że ustawodawca zdecydował się również podnieść zagrożenie karą za przestępstwa określone w § 2 art. 161 k.k., do których można zakwalifikować m.in. odpowiedzialność za umyślne narażenie na zarażenie panującym obecnie koronawirusem COVID – 19. Przepis ten w aktualnym brzmieniu stanowi bowiem, że:
Kto, wiedząc, że jest dotknięty chorobą weneryczną lub zakaźną, ciężką chorobą nieuleczalną lub realnie zagrażającą życiu, naraża bezpośrednio inną osobę na zarażenie taką chorobą, podlega każe pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.
(art. 161 § 2 k.k.)
Jednocześnie, do obowiązującego dotychczas przepisu, dodany został § 3, który stanowi kwalifikowaną formę popełnienia zacytowanego wyżej przestępstwa z art. 161 § 2 k.k., przejawiającą się w narażeniu na zarażenie wielu osób. Zagrożenie karą pozbawienia wolności za to przestępstwo zostało określone w granicach – od roku do lat 10. Wydaje się, że dla wprowadzenia tej regulacji nie była konieczna aż tak głęboka i systemowo niekonsekwentna modyfikacja całego art. 161 k.k. Wystarczające było stworzenie oddzielnej jednostki redakcyjnej lub całego odrębnego przepisu obejmującego aktualnie występujące zagrożenia epidemiologiczne lub podobne, mogące wystąpić w przyszłości na taką skalę.
Nękanie innej osoby (stalking)
Zmianie uległ również przepis art. 190a k.k. dotyczący przestępstwa uporczywego nękania (stalkingu). Poszerzone zostały znamiona podstawowego typu tego przestępstwa. Poza dotychczasowym wzbudzaniem u nękanej osoby poczucia zagrożenia, dodane zostały znamiona w postaci poczucia poniżenia lub udręczenia. Zabieg ten wydaje się zbędnym ustawowym superfluum, gdyż wzbudzanie poczucie poniżenia oraz udręczenia mieściło się w podstawowym znamieniu nękania, co znajdowało wyraz w dotychczasowym orzecznictwie sądów na gruncie tego przepisu. Wywołanie skutku w postaci poniżenia lub udręczenia innej osoby może również, w niektórych sytuacjach, podlegać ochronie innych przepisów Kodeksu karnego, np. art. 207 k.k. lub art. 212 k.k. Tak jak w przypadku wcześniej omawianego przepisu, tutaj również zaskakująco wysoko podniesione zostały górne progi zagrożenia karą pozbawienia wolności za poszczególne przestępstwa sankcjonowane przez art. 190a k.k.: w przypadku czynu z § 1 i § 2 – z dotychczasowych 3 do 8 lat, zaś w przypadku czynu z § 3 – z 10 do 12 lat.
W uzasadnieniu do projektu uchwalonej ustawy o zwalczaniu COVID – 19 czytamy, że:
Projekt przewiduje (…) podwyższenie kar grożących za czyny zabronione z art. 190a, gdyż ich aktualna wysokość nie pozostaje w adekwatnej relacji do bardzo zróżnicowanego, i niejednokrotnie bardzo wysokiego stopnia społecznej szkodliwości zachowań stanowiących przestępstwo uporczywego nękania.
Argument taki wydaje się nieprzekonujący na gruncie dotychczasowej praktyki stosowania tego przepisu, gdzie w większości przypadków już samo złożenie zawiadomienia przez pokrzywdzonego nękaniem i podjęcie pierwszych czynności przez Policję w stosunku do sprawcy, wywierało skutek prewencyjno – wychowawczy. Przypomnieć również należy, że przestępstwo z art. 190a k.k. jest w polskim prawie karnym stosunkowo młodą regulacją, w związku z czym, wszelkie zmiany w zakresie jej znamion powinny następować z dużą ostrożnością. Przed dniem 6 czerwca 2011 większość zdarzeń objętych tym przepisem w ogóle nie podlegała penalizacji. Stan epidemii, skutkujący wieloma przymusowymi zmianami w funkcjonowaniu jednostek i rodzin, oraz wynikającymi z tego zagrożeniami, skłaniałby raczej do przeglądu znamion innych przepisów karnych, np. art. 207 k.k. opisującego przestępstwo znęcania się fizycznego i psychicznego nad osobą najbliższą. Można się spodziewać, że aktualna sytuacja (konieczność długotrwałego pozostawania ze współdomownikami w miejscu zamieszkania) doprowadzi do wzrostu lub nasilenia tego typu karalnych zachowań, zwłaszcza w rodzinach przemocowych i patologicznych.
Wykorzystanie wizerunku lub danych innej osoby
Ustawa zmieniła także treść art. 190a § 2 k.k. opisującego odrębny typ przestępstwa – tzw. kradzież cudzej tożsamości. Dyspozycja tego przepisu została poszerzona o znamię bezprawnego wykorzystania innych danych (oprócz dotychczas wymienianego wykorzystania wizerunku lub innych danych osobowych), za pomocą których inna osoba jest publicznie identyfikowana. W uzasadnieniu projektu ustawy przyczynę nowelizacji wyjaśniono stwierdzeniem, że:
Proponowane uzupełnienie uwzględnia rozwój postaci ludzkiej aktywności stanowiących rezultat postępu technologicznego, w tym upowszechnienie się komunikacji za pośrednictwem systemów teleinformatycznych, i ma na celu objęcie ochroną wynikającą z tego przepisu również osób posługujących się pseudonimami (nickami) w zakresie swojej działalności artystycznej, literackiej lub publicystycznej (np. komentatorzy i blogerzy internetowi).
Dokonaną zmianę ocenić należy krytycznie, zaś jej uzasadnienie uznać jako nieprzekonujące. Dotychczasowa praktyka stosowania przepisu wskazuje, że w warunkach wypełnienia pozostałych znamion tego przepisu (tj. podszywania się pod inną osobę i w ten sposób wykorzystania jej wizerunku w celu wyrządzenia jej szkody majątkowej lub osobistej) użycie pseudonimu jak i nicku było traktowane jako karalny element czynności sprawczej popełnianego przestępstwa. Pseudonim podlega również ochronie na podstawie innych przepisów prawa, np. cywilnego, autorskiego, czy jako zastrzeżony znak towarowy. Co jednak najistotniejsze, art. 23 Kodeksu cywilnego wprost ujmuje pseudonim i wizerunek jako „Dobra osobiste człowieka”. Niezrozumiałe jest zatem, dlaczego pseudonim lub nick miałyby mieścić się w kategorii innych danych niż dane osobowe lub wizerunek, które były już wcześniej wymienione w omawianym przepisie i po nowelizacji nadal się w nim znajdują. Tak szerokie ujęcie znamion przestępstwa może również powodować inne praktyczne problemy. Można wyobrazić sobie na przykład sytuację, w której dwie różne osoby używają tego samego nicku podczas dyskusji na otwartym i nie wymagającym logowania forum internetowym, a zarazem podszywając się pod siebie działają wzajemnie na swoją szkodę lub na szkodę innej osoby (np. dokonują karalnego znieważenia lub zniesławienia). Jeśli miałby w takim przypadku zastosowanie znowelizowany przepis, to należy zadać pytanie, czy wprowadzone zagrożenie karą aż 8 lat pozbawienia wolności jest adekwatne do tak stypizowanego przestępstwa.
Nadużycie uprawnień przez funkcjonariusza
Działanie na szkodę przedsiębiorstwa
Kolejną zmianą wprowadzoną przez ustawę o przeciwdziałaniu i zwalczaniu koronawirusa COVID – 19 jest wyłączenie odpowiedzialności karnej za niektóre zachowania kwalifikowane na podstawie art. 231 k.k. (nadużycie uprawnień przez funkcjonariusza publicznego) lub na podstawie art. 296 k.k. (działanie na szkodę przedsiębiorstwa). Wprowadzony przepis stanowi, że nie popełnia przestępstwa określonego w tych przepisach:
(…) kto w okresie stanu zagrożenia epidemicznego lub stanu epidemii ogłoszonego z powodu COVID – 19, nabywając towary lub usługi niezbędne dla zwalczania tej choroby zakaźnej, narusza obowiązki służbowe lub obowiązujące w tym zakresie przepisy, jeżeli działa w interesie społecznym, zaś bez dopuszczenia się tych naruszeń nabycie tych towarów lub usług nie mogłoby zostać zrealizowane albo byłoby istotnie zagrożone.
Przywołaną zmianę należy rozumieć jako kontratyp „działania w interesie społecznym” wyłączający bezprawność zachowania sprawcy (częściowo wyłączający jedynie winę) we wskazanych warunkach. Zmiana, jako wprost odwołująca się do zagrożenia lub stanu epidemii z powodu wirusa COVID – 19, ma zatem charakter tymczasowy.
Dokładne i aktualne opisy znamion przywołanych wyżej przestępstw oraz zagrożenia karami, zawarte są w odpowiednich przepisach Kodeksu karnego, natomiast zmiany omówionych przepisów wprowadzone zostały Ustawą z dnia 2 marca 2020 r. o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID 19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych (Dz.U. Z 2020 r., poz 374) oraz nowelizacją tej ustawy z dnia 31 marca 2020 r. (Dz.U. z 2020 r., poz. 568).
adwokat Marek Dulniak
Warszawa, 9 kwietnia 2020 r.
Zobacz również: