Art. 239. § 1. Kto utrudnia lub udaremnia postępowanie karne, pomagając sprawcy przestępstwa, w tym i przestępstwa skarbowego uniknąć odpowiedzialności karnej, w szczególności kto sprawcę ukrywa, zaciera ślady przestępstwa, w tym i przestępstwa skarbowego albo odbywa za skazanego karę,
podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.
§ 2. Nie podlega karze sprawca, który ukrywa osobę najbliższą.
§ 3. Sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet odstąpić od jej wymierzenia, jeżeli sprawca udzielił pomocy osobie najbliższej albo działał z obawy przed odpowiedzialnością karną grożącą jemu samemu lub jego najbliższym.
Przestępstwo, o którym mowa w art. 239 k.k., w orzecznictwie zwane przestępstwem poplecznictwa, zaliczane jest do kategorii przestępstw przeciwko wymiarowi sprawiedliwości (Rozdział XXX Kodeksu karnego). Sprawcą przestępstwa opisanego w art. 239 k.k. może być każda osoba (tzw. przestępstwo powszechne), z wyjątkiem osoby, która podejmuje działanie zmierzające do uniknięcia odpowiedzialności za popełnione przez siebie przestępstwo (niekaralność autopoplecznictwa).
Dobra prawne naruszane przestępstwem
Karalność zachowań opisanych w art. 239 k.k. ma przede wszystkim chronić prawidłowy, niezakłócony bezprawną ingerencją, przebieg postępowania karnego. Szerszym przedmiotem ochrony tego przepisu jest również prawidłowe funkcjonowanie organów wymiaru sprawiedliwości.
Utrudnianie lub udaremnianie postępowania karnego
Art. 239 § 1 k.k. wymienia karalne zachowania polegające na utrudnianiu lub udaremnieniu postępowania karnego, jednak nie jest to katalog zamknięty, o czym świadczy użycie w przepisie sformułowania „w szczególności”. Karalnym utrudnianiem będą m.in. takie zachowania, które mają negatywny wpływ na postępowanie karne, czynią osiągnięcie celu tego postępowania bardziej odległym, wymagającym przeprowadzenia dodatkowych czynności – np. przekazanie podmiotowi prywatnemu, wobec którego skierowano czynności organów ścigania, informacji o dacie i godzinie planowanego przeszukania, aby możliwe było ukrycie dokumentów związanych z jego działalnością, stanowi utrudnianie postępowania karnego (zob. post. SN z 05.06.2017 r., sygn. akt IV KK 4/17). Dalej idącym znamieniem przestępstwa poplecznictwa jest udaremnianie postępowania, które skutkuje brakiem możliwości wszczęcia, prowadzenia postępowania przeciwko sprawcy przestępstwa lub uniemożliwia jego ukaranie. Utrudnianie lub udaremnienie postępowania karnego lub karnoskarbowego może następować zarówno poprzez działanie, jak i zaniechanie.
Przestępstwo z art. 239 § 1 k.k. ma charakter materialny i do jego popełnienia dochodzi z chwilą utrudnienia lub udaremnienia postępowania karnego:
(…) Powszechnie przyjmuje się, że jeśli mimo udzielenia pomocy przestępcy nie doszło ani do utrudnienia, ani do udaremnienia postępowania karnego (czyli brak jest związku przyczynowego między udzieloną pomocą, a utrudnieniem czy udaremnieniem postępowania karnego), nie można wówczas mówić o dokonaniu przestępstwa poplecznictwa, lecz o usiłowaniu.
(post. SN z 05.06.2017 r., sygn. akt IV KK 4/17)
W orzecznictwie przyjmuje się, że udzielenie pomocy osobie niewinnej, choćby było przeciwko niej prowadzone postępowanie karne, nie stanowi poplecznictwa. Dla skazania sprawcy przestępstwa poplecznictwa należy przedtem z całą pewnością ustalić, że osoba, której pomagał poplecznik, była rzeczywiście sprawcą przestępstwa (zob. wyr. SN z 05.08.2009 r., sygn. akt II KK 136/09). Należy jednak pamiętać, że sam wyrok uniewinniający nie zawsze oznacza, że osoba, której udzielono pomocy, nie jest sprawcą przestępstwa:
Uniewinnienie bowiem nie zawsze jest wynikiem ustalenia, że przestępstwa w ogóle nie popełniono lub że popełnił je kto inny: uniewinnienie może być bowiem wynikiem braku dostatecznych dowodów winy, do czego mógł się przyczynić właśnie oskarżony w sprawie o przestępstwo z art. 239 k.k.
(post. SN z 05.06.2017 r., sygn. akt IV KK 4/17)
Rodzaje winy
Przestępstwo opisane w art. 239 k.k. ma charakter umyślny i może zostać popełnione zarówno z zamiarem bezpośrednim (sprawca chce popełnić przestępstwo), jak i zamiarem ewentualnym (sprawca, przewidując możliwość popełnienia przestępstwa, godzi się na to). W orzecznictwie wyrażany jest pogląd, że:
(…) świadomość poplecznictwa nie musi mieć ani charakteru pewności, ani dokładnej wiedzy o rodzaju i okolicznościach popełnionego przestępstwa, lecz wystarczy przewidywanie, że dana osoba dopuściła się czynu, za który grozi jej odpowiedzialność karna i godzenie się na pomoc tej osobie w uniknięciu takiej odpowiedzialności.
(wyr. SA w Łodzi z 15.09.2015 r., sygn. akt: II AKa 168/15)
Za przestępstwo z art. 239 k.k. nie ponosi odpowiedzialności osoba dokonująca tzw. autopoplecznictwa (samopoplecznictwa):
Odpowiedzialność za czyn z art. 239 § 1 k.k. w aspekcie podmiotowym jest więc oderwana i niezależna od „przestępstwa, w tym i przestępstwa skarbowego” popełnianego przez sprawcę któremu pomaga się uniknąć odpowiedzialności karnej. Za czynności sprawcze, o których stanowi wspomniany przepis, nie odpowiadają więc zarówno sprawca i współsprawca, jak i podżegacz i pomocnik „przestępstwa, w tym i przestępstwa skarbowego” – ponieważ są osobami, które dopuściły się poprzednio własnego przestępstwa w określonej ustawowo postaci zjawiskowej – tylko inne osoby.
(post. SN z 24.10.2018 r., sygn. akt: V KK 375/18)
Brak odpowiedzialności za samopoplecznictwo nie wyklucza jednak odpowiedzialności za inne przestępstwo, np. z art. 18 § 2 k.k. w zw. z art. 233 § 1 k.k. – w przypadku podżegania świadka do składania fałszywych zeznań. Niezależnie od tego, podjęcie bezprawnych działań, zmierzających do uniknięcia odpowiedzialności karnej we własnej sprawie, będzie przejawem utrudniania postępowania karnego, o którym mowa w art. 258 § 1 pkt 2 k.p.k., co stanowi podstawę do zastosowania środków zapobiegawczych, w szczególności tymczasowego aresztowania.
Korzystanie z pomocy obrońcy
Każdej osobie, która jest podejrzana albo oskarżona o popełnienie przestępstwa, przysługuje prawo do obrony, w tym do korzystania z pomocy obrońcy. Obrońcą w sprawie karnej może być adwokat lub radca prawny. Skorzystanie z pomocy obrońcy już na początkowym etapie postępowania karnego może mieć istotne znaczenie dla prawidłowej realizacji prawa do obrony w całej sprawie. Procesy karne w sprawach z art. 239 k.k. mają często charakter złożony pod względem faktycznym i prawnym. Aktywność procesowa profesjonalnego obrońcy w zakresie postępowania dowodowego, składanych wniosków i twierdzeń oraz weryfikacji ustaleń organów procesowych, może mieć kluczowe znaczenie dla prawidłowego określenia zakresu sprawstwa i winy, bądź ustalenia braku istnienia tych elementów przestępstwa.
Dokładne i aktualne opisy znamion przywołanych wyżej przestępstw oraz zagrożenia karami, zawarte są w odpowiednich przepisach Kodeksu karnego i Kodeksu postępowania karnego.
adwokat Marek Dulniak
Warszawa, 15 stycznia 2021 r.
Zobacz również: